İlk Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET

l- DEVLET YÖNETİMİ

Devlet Yapısı

          İslamiyetten önce Türk toplumunda siyasî teşkilatlanmanın en üst kademesinde "İL" denilen

devlet bulunmaktaydı. İl, boyların ve budunların birleşmesiyle meydana gelen, bir devlet başkanının sorumluluğu ve yönetimi altında, siyasî bir iş birliğinden oluşuyordu.

           Türk il'i (devleti) toprak, halk, töre (ortak hukukî ve idarî düzen) unsurlarının birleşik yapısı içinde,

vatanı koruyan, milleti huzur ve barış içinde yaşatan siyasî bir kuruluştur.

NOT : Tarih boyunca, yıkılan bir Türk devletinin yerine tekrar yeni bir devletin kurulmasıyla Türk devletlerinin devamlılığının sağlanmasında, devlet yapısındaki özelliklerin ve Türklerin devlet kurma yeteneklerinin önemli

rolü olmuştur.

           İslamiyetten önceki Türk devletlerinde devlet başkanları  tanhu ve şan-yü  «sonsuz genişlik, büyüklük» 

 kağan, han, yabgu, il-teber ve idi-kutgibi unvanlar  kullanmışlardır. Bunlar içinde en çok kullanılan ve yaygın olanı

han, hakan ve kağan'dır.

   Hakanın Görevleri:

          Hükümdarlık güç ve yetkilerini Tanrıdan ( Tengri ) alan hakanların önde gelen görevi,  milletini refah ve barış içinde özgür olarak yaşatmaktı. Ayrıca ülke çapında asker toplamak, orduyu idare etmek, devletin yüksek meclisini yönetmek, hakanın görevleri arasındaydı.

 Hükümdarlık Sembolleri:

       Türk devletlerinde hakan, idare etme yetkisi ve devlet başkanı sıfatını belirten bazı sembollere sahipli. Bunlar otağ (hakan çadırı), taht, tuğ (sancak, bayrak), davul ve sorguç (serpuş)'tur.

       Hakan'ın belirli zamanlarda devlet ileri gelenlerine ve halka, törenlerde resmî ziyafet vermesi hükümdarlık
gereğiydi.

          Hatun (Katun): Hakanın eşine hatun denirdi. Türk devlet idaresinde hatun da söz sahibiydi. Savaşlarda hakanın yanında yer alan hatun, devlet adamı gibi eğitilir ve yetiştirilirdi. Böylece devlet idaresi ve komşu devletler hakkında bilgi sahibi olur, gerektiğinde devlet başkanlığı yapar, elçi kabul eder ve devlet meclisine katılabilirdi

          Veliaht: Hakanın ölümünden sonra onun yerine geçen veliahtın büyük oğul olması gerekli değildi.

Tahta geçecek kişinin çoğunlukla faydalı ve başarılı olabilecek yeteneğe sahip bir hanedan üyesi olması, ön planda tutulmuştur. Ayrıca veliaht küçük yaşta ise, amcasının tahta geçmesi mümkün olabiliyordu.

DİKKAT : Tanrı tarafından hakana verildiği düşünülen yönetme hakkının kan aracılığıyla hakanın

bütün evlatlarına da geçmiş olduğu düşüncesi, her prensin ( tegin ) tahtta hak iddia etmesine yol açabiliyordu.

 Bu suretle kardeşler arasında doğan taht mücadelesi, üstün gelen tarafın hakan olmasına kadar sürerdi.

Ancak bu mücadeleler devletin zayıflaması, hatta parçalanmasına dahi yol açabilmektedir.

İdarî Teşkilat:

            Türk devletlerinin toprakları genişledikçe, yeni alınan ülkelerin yönetilme zorlukları ortaya çıkmıştır.

Bu nedenle devlet arazisi iki kısma ayrılarak.;  sağ-sol, doğu-batı, ak-kara, iç-dış gibi adlarla anılmıştır.

Bu bölünmede daima batı tarafın üstünlüğü tanınır ve burayı veliaht yönetirdi. İkinci kısım ise, hanedandan
diğer bir prensin idaresine verilirdi. Merkezde ise hakan bulunurdu.

NOT : Her iki tarafın yöneticileri Hakan'a bağlıydılar.Savaş sırasında ordular birleştirilir, bağlı oldukları yere göre

ordu'da yerlerini alırlardı.

          Türk devletlerinde sağ ve sol tarafların yöneticileri  ilig, yabgu veya şad unvanı taşırdı.

Yabgu ve Şad hakandan sonra gelen en büyük unvanlardı ve hakanın en büyük kardeşi bu unvanı taşırdı.

Ayrıca atabey, yuğruş, buyruk, inanç, tarkan, apa,ataman, çavuş vb. unvanlar taşıyan devlet büyükleri,

idarî teşkilatta yer alırlardı.

          Uygur devlet merkezinde uluğ hacip (başvczir), subaşı (başkomutan), bitikçi (başkatip),

ağacı (maliye işleri ile ilgili memur), yalvaç (elçi) denilen devlet memurları bulunmaktaydı.
 

Toy ( Kurultay ) :  Devletin , siyasî, ekonomik ve kültürel işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise denilirdi.

 Hakan meclisin tabiî başkanıydı.
 Hakanın meclise başkanlık edemeyeceği hallerde, aygucı veya üge (öğe) denilen ve

hükümdar ailesi dışından olan bir kişi, bu görevi yürütürdü. Hatunlar da meclislere katılmışlardır.

DİKKAT : Bu toplantılara, hakana bağlı bütün prensler ve bağlı devlet temsilcileri katılmak zorunda idi.
Aksi durum, bağımsızlık ilanı olarak kabul edilirdi.
 

Toplum Yapısı

          Türk toplumunda en küçük sosyal birim aileydi.

Toplum yapısının çekirdeği olan aile, Türklerde «küçük aile» tipindeydi. Aile reisi bütün malın sahibi ve

 aile fertlerinin yöneticisiydi. Ailede mülk ortaklığı, sadece otlaklar ve hayvan sürüleri için söz konusuydu.

Evlenen erkek veya kız evlat, baba ocağından hisselerini alıp ayrılırdı. Yeni kurulan bir ailede kadın, tamamen kocasının ailesine tabi olur, hatta kocası ölürse, kocasının aile fertlerinden biriyle evlenebilirdi. Evlenen oğula ayrı bir ev (çadır) açmak eski bir gelenekti.

          Baba evi, en küçük oğula kalırdı. En çok himayeye muhtaç küçük çocuğun korunması,

uyulması gereken töre kurallarından biriydi.

          Türklerde tek kadınla evlenmek yaygındı.Toplumda kadın ve erkek eşitti, kadınlar da ata binip ok atar,

ağır sporlar yapabilirlerdi.

          Sosyal yapının oluşması, toplumun temeli olan ailenin bir diğeriyle birleşmesi sonucuna bağlıydı.

 Böylece aileler veya soylar bir araya geldiğinde, sosyal bir birlik ortaya çıkardı. Buna boy denilirdi.

           Her boyun basında bir bey (beg, bî) bulunurdu. Boy beyi cesareti, maddî manevî gücü ve dürüstlüğüyle tanınmış kimseler arasından seçilirdi. Seçimi, boyu oluşturan aile ve soyların temsilcilerinden oluşan bir danışma kurulu yapardı.Her boyun, belirli bir arazisi ve askerî kuvveti bulunurdu. Sahip oldukları mülk ve hayvan sürülerini  başka topluluklardan özel damgalarla ayırt ederlerdi.

           Türk boylarına ait isimler, genellikle bu boyların siyasî ve sosyal özelliklerini ifade ederdi.

Örneğin ; kuvvet ve sağlamlık ifade edenlere Türk, Kayı, Kınık; boylar birliğine katılanların sayısına göre

Dokuz-Oğuz, On-Uygur; adam veya insan manasında Hun; askerî ve siyasî olaylar etkisiyle oluşan boylar Hazar, Uygur, Sibir, Bulgar diye adlandırılmıştır. Boyların birleşmesiyle oluşan sosyal topluluk da bodun (halk topluluğu) olarak isimlendiriliyordu. Genellikle boylar arasındaki sıkı iş birliğine dayalı olan budunun başında bir han bulunurdu.

    Aileler , boyları ; boylar, budunları ; budunlar , İl 'i ( Devleti) oluşturmuştur. 

Ordu   :

                 Türk ordusu ücretli değildi

          Türk orduları daimiydi.

          Her kadın ve erkek asker sayılırdı.

          Her an savaşa hazırlıklı olurlardı.

          Türk ordu teşkilatını kuran Mete Han'dır.

          10'lu sistem denilen teşkilatlanma yapılmıştır.(10 kişinin başında Onbaşı,100 kişinin başında Yüzbaşı,1000 kişinin başında Binbaşı,10.000 kişinin başında Tümenbaşı) Bu yolla sağlanan kumanda zinciri sayesinde ordunun ve halkın bir merkezden idaresi mümkün olmuştur.

NOT :  Bu düzen Avrupa'ya Attila ile girmiştir.

          Ok, yay, kement, kargı, mızrak,süngü, kalkan, kılıç başlıca silah araçlarıdır.

          Savaş taktiğinin iki önemli özelliği "Sahte Ricat" ( sahte çekilme ), ve "Pusu" dur.Bu taktikle  Malazgirt,Niğbolu,Mohaç savaşları gibi savaşları kazanmışlardır.

          Savaş stratejileri "keşif seferleri" ve "yıpratıcı savaşlar"  a dayanır.

          Sınır boylarında tampon bölgeler bırakmışlardır.

          Askeri alanda Çin, Roma, Bizans, Rus, Balkan Slavlarını ve Moğolları etkilemişlerdir.

2- DİN VE İNANIŞ

En eski Türk Dini   :  

          Türklerin  eski devirlerinde Gök kutsal sayılmıştır.

          Bunun yanında bazı dağ, ırmak,vadi gibi varlıklarda gizli güçlerin olduğuna inanıyorlardı.

          Güneş ve Ay'da kutsal sayılmıştır.

Hun Dininin özellikleri : 

          Dağ , vadi, göl gibi tabiattaki bazı varlıklar kutsallıklarını korumaya devam etmiştir.

          Gök asıl tapılan unsur haline gelmiştir. Gök için "Tengri" kelimesini kullanmışlardır.

          Atalarının ruhlarını da kutsal kabul etmişlerdir.

Bu nedenle ataların mezarlarına dokunma savaş sebebi sayılmıştır.

          İyi ve kötü ruhlara , fal ve büyüye inanmışlardır.

          Ölülerin kötü ruhlardan kurtulması için uzun süre bekletmişlerdir.

Cesedin kokmasını önlemek amacıyla mumyalamışlardır.

Göktürklerde Din :  

          Evrenin üst üste gelen katlardan oluştuğuna inanılmıştır.

          Gök'ün onyedi, yerin altının ise yedi kattan oluştuğuna inanırlardı.Bu ikisinin arasında insanların yaşadığı yeryüzü

bulunurdu.

          Tek tanrı inancına bu dönemde ulaşılmıştır. Bütün evren göğün en üst katında oturan Tanrı'ya itaat ederdi.

          Göktürkler Tanrı'ya "Türk Tanrısı" adını vererek onu millileştirmişlerdir. 

          Tanrı'ya ; Ugan , Bayat , Ulu Yaratgan da demişlerdir.

          Bazı kutsal saydıkları yerlerde Tanrı'ya dua edip, kurban kesmişlerdir.                  

Uygurlarda Din :

          Önceleri Şamanizm' e inanmışlardır.

          Bögü Kağan döneminde Mani dinini kabul ettiler. * Orta Asya'da Türkler'de ilk kez göktanrı din inancı dışında

başka bir dini kabul etmesi.

           Doğu Türkistan Uygurları " Budizm " i dini inanç olarak benimsediler.

Hazarlarda Din :

          Önceleri Şamanizm'e inanıyorlardı.

          Sonra devlet yöneticileri ve halkın bir bölümü " Museviliğe " inanmıştır.

          Hazarlarda son derece geniş bir dini hoşgörü vardır. Müslüman, Hristiyan, Musevi , Şaman dininden olanlar

birlikte yaşamışlardır.

Kam ( Şaman - Baksı )   :  Türklerin din adamlarına verdikleri isimdir.  Şamanlar ; fala bakar, büyücülük yapar, gelecekten

haber verir , doktorluk yaparlardı. * Diğer toplumlarda olduğu gibi ayrıcalıklı bir sınıf haline gelmemişlerdir.

Yuğ  :  Ölü gömme törenine verilen isim. Acılı bir şekilde törenlerini yaparlardı. Yedi gün sürerdi.

Ölü ' nün silahları , eyeri , değerli eşyaları ve kurban edilen Atı mezara birlikte konurdu.

Balbal :  Ölen kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman sayısı kadar taşın mezarın kıyısına dikilmesi ile oluşan

anıtlar.( Öbür dünyada hizmetlerini göreceği inancıyla bu taşları dikerlerdi)

Kurgan : Türklerde mezarlara verilen isim.

Kam (Şaman) Dininden kalma geleneklerden : Evli çiftlerin üzerine para,buğday,şeker vb. atılması ( Saçı ) ( Darısı başına deyimi ) Kapı eşiğine basmama ( Ölen atalarının ruhlarının eşikte durduğuna inandıklarından) Sadaka verirken başa çevirme Türbe, ağaç ve mezarlara çaput bağlama Ölen kişinin evine yemek götürme.

Türklerin kabul ettiği dinler :  Şamanizm, Maniheizm , Musevilik , Hristiyanlık , Mazdeizm ( Zerdüştlük),

Budizm , İslamiyet. ( Çok geniş bir çevreye yayılmışlardır.)

Hukuk  :

          Türk hukuku, töre ve geleneklere bağlı olarak oluşmuştur.

Türe ( Töre ) :  Türklerin adet ,gelenek ve göreneklerinden oluşturdukları yazısız hukuk.

          Devlet işleri ve toplum düzeni "Töre" ile sağlanırdı.

          Siyasi suçlara, hükümdarın başkanlığındaki yüksek devlet mahkemesi ( Yargu ), adi suçlara ise

Yarganlar'ın ( Hakimler ) oluşturduğu mahkemeler bakardı.

          Hunlar ve Göktürklerde, göçebe hukuku , Uygurlarda yerleşik hukuk anlayışı görülür.

Örneğin ;  işlenen adi suçlarda hapis cezası 10 gündür. Bunun temel nedeni ,göçebe yaşam koşullarıdır.

3-   SOSYAL VE  İKTİSADİ HAYAT 

Sosyal Hayat

          Hun ve Göktürklerde sosyal yapı, göçebe hayata dayalıydı. Bu nedenle Türkler çadırlarda (yurt, otağ)

yaşarlar ve bu çadır Türk aile birliğinin kutsal bir sembolü sayılırdı

          Türk devletleri genel olarak iki sosyal birliğe, aile ve ordu'ya dayanmaktaydı.

          Hun toplumu ordu düzenine göre teşkilatlanıyordu. Bu toplulukta herkes savaşçıydı.

Hunların savaş tekniği, göçebe hayatın gerektirdiği özelliklerden doğmuştu.

          Hun ve Göktürk devletlerinde, bir başkent kurarak oraya yerleşme isteğine  karşı çıkılmıştır.

Bilge Kağan'ın surlarla çevrili bir şehir inşa etmesi üzerine,  Tonyukuk' tan ;

"Eğer, surla çevrili bir şehirde yerleşir ve bir kere yenilirsen esir olursun"

          Ordu kelimesi , Hunlar ve Göktürklerde, yer değiştirebilen otağlı başkent anlamına gelmektedir.

          Ordu adının, başkent ve şehirlere verilmesine, yerleşik hayata geçen ilk Türk kavmi olan Uygurlarda rastlanır.

          Türklerde yerleşik hayatın başlangıcı, kışlak hayatıdır. Bu nedenle sürekli kışlaklar,

şehir hayatına geçişin temelini oluşturmuştur.

          Türkler göçebe hayat gereği, hayvancılık ve avcılık yaparlardı.

Yarı göçebe topluluklarda çiftçilik de görülmektedir.

          İklim şartlarıyla bağlantılı olarak yaşayan göçebe Türkler, kışı geçirmek için ormanlık veya rüzgarlardan korunan

bir vadiyi seçerlerdi. Kışlak denilen bu yerlerde nisan ayı ortalarına kadar kalıyorlardı. Yazın ise,

yaylak adı verilen, sulak ve açık otlaklara doğru göç ederek, göl ve ırmak kenarlarında yaşarlardı.

          Türklerde at, göçebe hayatın vazgeçilmez bir parçasıdır. Etini yemeleri, sütünden "Kımız" denilen içki yapmaları,

derisini giyimde kullanmaları açısından At büyük önem taşımıştır.Küçük yaşta ata binmeyi  öğrenen Türkler,

at üstünde alışveriş yapmışlar, yemek yemişler,uyumuşlardır.

Attan başka deve, merkep ve katır da göçebe toplulukların ulaşım araçlarını oluşturmuştur.

          Başlıca gıda maddeleri , koyun eti ve süt ürünleridir.Eti uzun süreli koruyabilmek için konserve yapmışlar,

Besledikleri hayvanların deri, yün, kıl vb. ürünlerini değerlendirmişlerdir.

İktisadi ( Ekonomik ) Hayat 

          Ekonominin temeli hayvancılığa dayanır. At , koyun , sığır ,katır , deve beslenilen hayvanlardır.

          Demir madeni ve işçiliğinin de ekonomide önemli etkisi olmuştur.

          İpek yolu, ticari gelirlerin sağlandığı önemli bir ekonomik kaynaktır.

          Hayvancılık, Ziraat ( Tarım), alınan vergiler ,hediyeler diğer ekonomik kaynaklardır.

Ticaret :

          Canlı hayvan,deri ,kösele, kürk , hayvani gıdalar satmışlar ; tahıl ve giyim eşyası almışlardır.

          Asya Hunları , Göktürkler , Uygurlar  Çin'le,  Avrupa Hunları Bizans'la ticari anlaşmalar yapmışlardır.

          İpek yolu , ticari hayatın canlı olmasını sağlamıştır. Bu nedenle ipek yolu egemenliğini sağlamak önemlidir.

          Kürk yolu'nda ise ( Hazar ve Bulgar ülkelerinden başlayıp, Çin'de sona ererdi) sincap,sansar,tilki,samur,

kunduz,vaşak kürklerinin ve bunlardan yapılan giyim eşyalarının ticareti yapılırdı.

Ziraat :

          İklim ve coğrafi şartların uygun olduğu bölgelerde Tarım yapmışlardır.

          Buğday, Darı, Kendir , bezelye, bakla, üzüm, bostan yetiştirmişlerdir.

          Tarımda ençok gelişmeyi uygurlar göstermişlerdir.

4 -   YAZI, DİL VE  EDEBİYAT   :

Türk Dili ve Yazısı

          Türkçe, Ural-Altay dilleri ailesindendir,

          Türk yazısının ilk örneğine  VIII. yüzyıl başlarından itibaren Orhun Yazıtları'nda rastlanılmaktadır.
( Bu yazıtlarda görülen Türkçe gelişmiş bir dildir.)

          Türk dili, XIII. yüzyıl boyunca, çeşitli alfabelerle ifade alanı buldu. Bunların en eskisi ve Türklere özgü olanı Göktürk,ikincisi ise Uygur alfabesidir. Bunun dışında Türkler, Soğd, Brahmi, Süryanî , ender olarak Tibet ve Çin alfabelerinden başka, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır.
 

Göktürk Yazısı :

          En eski Türk yazısı olma özelliğini taşır

V. ve IX. yüzyıllar arasında Yenisey mezar taşları ve Orhun Yazıtları'nda görülmektedir.

           Göktürk yazısına, karakter benzerliği dolayısıyla, eski İskandinav, Germen yazısı (runik) na benzetilerek,

"runik Türk yazısı" adı da verilir.

          Göktürk harflerinin karakteri, işaretlerin esas olarak keskin düz çizgilerden meydana  gelmiş olması ve bitişmemesidir. 

Yazı sağdan sola yazılır, kelimeler, aralarına üst üste iki nokta konarak birbirinden ayrılır.

          Orhun alfabesi 38 harften oluşur.  Bunların 4'ü sesli, 34'ü ise sessiz harflerdir. Bu alfabenin ilk örneklerine Orhun Yazıtları'nda rastlandığından Orhun alfabesi de denilmektedir.
 

Uygur Yazısı  :

          Eski Türklerin yazıda kullandıkları ikinci millî alfabesi Uygur alfabesidir.

          Uygur yazısı, Soğd alfabesinden alınmıştır.

Uygurlar, Soğd alfabesini geliştirerek, bazı küçük ilave ve değişikliklerle kendilerine özgü bir alfabe haline getirmişlerdir.

          Uygur yazısı, sağdan sola doğru yazılırdı. Alfabede 18 harf vardır ve harfler genellikle birbirleriyle bitiştirilir.

          VIII. yüzyılın ilk yarısında kullanılmaya başlamış, öteki Türk kavimleri arasında da yayılmıştır.

X. yüzyıldan itibaren yerini Arap alfabesine bırakmakla birlikte hemen önemini kaybetmedi.

           Moğol hakimiyetinin kurulmasıyla (XIII. yüzyıl) yeniden canlanmış, uzun süre Moğolların resmî yazısı olmuştur.
 

Matbaa  :

          Kağıt ve baskı tekniği Uygurlarca bilinmekte idi. Baskı tekniğini (matbaa) ilk kullananların Çinliler olduğu görüşü yanında, bir kısım araştırmacılar da matbaanın ilk önce Uygurlarda kullanıldığı görüşündedirler.

          Matbaanın, batıya yayılmasında Uygurların büyük rolü olmuştur. ( Avrupa, Moğollar aracılığı ile XIII. yüzyılda
Uygur baskı tekniğinden haberdar olmuştur.)  Gutenberg matbaanın mucidi değil sadece geliştiricisidir.

          Uygurlar, Avrupa'dan yüzyıllar önce kağıdı biliyorlardı. Kağıdı, önce Araplar,
VIII. yüzyılda ele geçirdikleri esirlerden öğrendiler ve Semerkant' ta bir kağıt imalathanesi kurdular.

Kağıt, XI. yüzyılda Arap fetihleriyle İspanya'ya, dolayısıyla Avrupa'ya yayılmıştır.

Edebiyat :

          Türklere ait ilk yazı dili örnekleri,Orta Asya'da ortaya çıkıp gelişen Türk edebiyatının temelini oluşturur.

          Bunların en eski örnekleri, çoğunlukla Göktürk alfabesiyle yazılmış olan mezar taşları üzerindeki yazıtlardır.

Bu taşlar, Orhun Yazıtları ile  Talas ve Yenisey yazıtlarıdır.
 

Orhun Yazıtları

          VIII. yüzyılda dikilmiş olan Orhun Yazıtları, Yadrinsef (N.M.Jadrincev) tarafından XIX. yüzyılda (1889) keşfedilmiş, ilk olarak, 1893 yılında Danimarkalı dil bilgini Vilhelm Thomsen (Vilhem Tomsen) tarafından okunmuştur.

          En önemlileri, II. Göktürk Devleti'nin önemli devlet adamları Bilge, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiş olanlarıdır.

          Yazıtların bir yüzü Çince olup, diğer tarafları Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.

          Orhun Yazıtları üçü büyük olmak üzere birtakım dikili taşlar halindedir.
 

l- Tonyukuk Yazıtı

          İki ayrı taş sütun üzerine,  720-725 tarihleri arasında dikilmiştir.

          Yazılar soldan sağa doğru yazılmıştır.

Burada Göktürklerin ünlü devlet adamı Tonyukuk, önce İlteriş Kağan zamanını anlatmakta,

son olarak kendisinden bahsederek, öğütler vermektedir.

          Yazıtın etrafında başları kırılmış sekiz adet heykel bulunmaktadır.
 

2- Kültigin Yazıtı

          Bilge Kağan tarafından, kardeşi Kültigin adına 732 yılında dikilmiştir.

          Bu anıt, birkaç parçadan mcydana gelen birleşik bir yapı halindedir.

          Taşın her tarafında, yukarıdan aşağı doğru Göktürk alfabesiyle yazılmış yazılar bulunur.

 Batıya bakan yüzünde  Çince yazı yer almaktadır.

3- Bilge Kağan Yazıtı

"....... Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye babam hakanı, annem hatunu yükseltmiş (olan) Tanrı onlara ülke veren Tanrı (kendilerini) Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye beni o Tanrı hakan olarak (tahta) oturttu. Muhteşem bir kavmin üzerine hakan olmadım. İçte aşsız, dışta elbisesiz korkak ve zavallı bir kavmin üstüne hükümdar oldum Küçük kardeşim Kültigin (ve iki şad) ile sözleştik. Babamızın ve amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım. Gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kültigin ile iki şad ile ölesiye kadar çalıştım. Bu kadar cehd edip (çalışıp) müttehit (birlik olan) milleti ateş, su (yani vahdetsiz) kılmadım. Ben kendim hakan olduğumda etraftaki yerlere varmış olan kavim ölü ve bitik bir halde yayan ve çıplak olarak geri geldi. Kavmi yükselteyim diye yukarı (kuzey) Oğuz kavmine karşı, ileri (doğu) Kıtan,Tatabı kavimlerine karşı, beri (güney) Çinlilere karşı büyük ordu (île) on iki (defa) sefer ettim, muharebe ettim. Ondan sonra Tanrı buyurduğu ve talim olduğu için kısmetim olduğu için ölecek olan milleti diriltip doğrulttum, çıplak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kıldım, az kavmi çok kıldım.Gayrı (başka) ülkelerden, gayrı (başka) hakanlardan daha iyi kıldım. Dört taraftaki kavmi hep muti kıldım. Düşmansız kıldım. (Bunlar) hep bana itaat etti......." Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987, s.41-44

Bilge Kağan adına 735 yılında dikilmiştir.
 

         Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları, Kültigin'in atabeyi olan Prens Yollug Tegin tarafından yazılmıştır.

 Yazıtlarda Göktürk Devleti'nin kuruluşu ve yükselişi, Kültigin ve Bilge Kağan'ın kahramanlıkları,

başarıları anlatılmakta, Türk milletine öğütler verilmektedir.

         Göktürk Devleti tarihi bakımından en değerli kaynak olma özelliğini taşımaktadırlar.
 

4- Orhun Bölgesindeki Diğer Yazıtlar
Orhun bölgesinde, bunlardan başka  birçok yazıt da yer almaktadır. ( Orta ve Kuzey Moğolistan'da )
 

Orhun Yazıtları'nın Türk tarihi açısından önemi
 

          Türk tarihi hakkında bilgi veren bu anıtlar, Türkler tarafından yazılmış ilk belgelerdir.

          Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin özelliğini taşırlar.

          Yazıtlarda, Türk adı ilk olarak bir milleti ifade etmek üzere kullanılmıştır.

          Türk dili ve edebiyatının en eski örneğidir.

          Türk yazısının en eski alfabesiyle yazılmıştır.

          Orta Asya kültürünün en açık olarak ifade edildiği belge özelliğini taşırlar.

          Yazıtlarda, Türklerin tarihlerinin araştırılmasına imkan veren, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatlarıyla ilgili bilgiler bulunmaktadır.

          Yazıtlar, sadece mezar taşları olmayıp, bütün Türk boylarına seslenen siyasî bir beyanname karakterini taşımaktadır.
 

Talas ve Yenisey Yazıtları

Orhun Yazıtları'ndan başka, Talas ve Yenisey nehirleri civarında da Türk yazıtları bulunmaktadır.

Yenisey Yazıtları, Orhun Yazıtları'ndan daha eskidir.

Yazıtların birkaçı hariç, diğerleri mezar taşları halindedir.

Uygur ve Kuman Edebiyatı

          Uygurlar da Türk edebiyatına seçkin örnekler vermişlerdir.

          Göktürklere ait edebî eserlerin çoğu yazıtlar halinde iken, Uygurlara ait olanlar yazma şeklindedir.

Bulunan eserlerin çoğu Budizm ile ilgili dinî metinlerdir.

          Türk dili ve edebiyatının en önemli hazinelerinden biri de Kodeks Kumanikııs (Codex Cumanicus) adlı Kuman lügatidir. Kumanlar, Kırım yarımadası ve Don civarındaki Cenevizlilerle yakın ticarî ilişkiler kurdular. Bu ilişkilerin  sonucu olarak, İtalyan misyonerlerin kaleme aldıkları bu eser; Kumanca, Latince ve Farsça olmak üzere muhtemelen XIII. yüzyılda yazılmıştır.
 

 Başlıca Türk Destanları:

Hunların (Oğuzların)  :     Oğuz Kağan Destanı
İskitlerin  (Saka)         :     Alper Tunga Destanı
Göktürklerin               :     Ergenekon Destanı
Uygurların                  :     Göç ve Türeyiş Destanları
Kırgızların                  :     Manas Destanı

        Destanlar ve efsaneler, Türklerin İslamiyet'ten önceki, adet, inanç ve hayat biçimleri hakkında bilgi veren zengin kaynaklardır.
 

5-   BİLİM VE SANAT
 

          Türkler, İslamiyetten önceki dönemde 12 Hayvanlı Takvim sistemini kullandılar.
 (Türklerin gök bilim ile olan ilgilerinin açık bir kanıtıdır.)

          Uygurlarda Matbaa ve kağıt yapım tekniği gelişmiştir.

          Türk sanatı, kemer tokaları, kılıç, hançer kabzası, süs eşyaları, at takımları ani taşınabilir malzemeler üzerine işlenmiş çeşitli hayvanların birbiriyle mücadelesini gösteren motiflerden oluşan ve dolayısıyla hayvan üslubu adı verilen sanat ürünleriyle kendini göstermiştir.

          Taş, altın, gümüş üstüne kakmacılık, kuyumculuk (maden sanatı), halı ve kilim dokumacılığı,

gergef işçiliği ve çadır yapma sanatları gelişmiştir.

Halı, dünyaya Türkler'den yayılmıştır. (Altaylarda Pazırık Kurganı’nda bulunan halı dünyanın en eski halısıdır.)