İKLİM ELEMANLARI: BASINÇ VE RÜZGÂRLAR LİSE 9.SINIF COĞRAFYA KİTABI LİSE 1.SINIF

İKLİM ELEMANLARI: BASINÇ VE RÜZGÂRLAR LİSE 9.SINIF COĞRAFYA KİTABI LİSE 1.SINIF
Bütün cisimler gibi, havanında bir ağırlığı vardır. Gazların bu ağırlığı yeryüzünde basınç olarak hissedilir. Dünya’nın her yerinde hava basıncı aynı değildir. Basınç; yükselti, sıcaklık, enlem ve dinamik etkenlere bağlı olarak değişir.

Yükselti: Atmosfer içerisinde yer alan farklı özellikteki gazlar, yerçekimi nedeniyle ağır olanları altta, hafif olanları ise üstte olmak üzere sıralanır. Bu nedenle atmosferin yoğunluğu ve ağırlığı alt kısımlarda daha fazla, üst kısımlarda daha azdır.Yükseldikçe havanın kalınlığı ve yoğun gazların miktarı azaldığı için basınç azalır. ( 10,5 metrede 1 mm düşer )

Enlemin etkisi: Kutuplar Dünya’nın merkezine daha yakın iken Ekvator daha uzaktır.Bu nedenle yerçekimi kuvveti Ekvator’dan kutuplara doğru gittikçe artar. Yerçekimindeki bu değişikliğe bağlı olarak hava basıncı da enlemlere göre değişiklik gösterir.
Sıcaklık etkisi: Isınan hava genleşir. Genleşen hava hafişer ve yükselir. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı azaldığı için alçak basınç alanı oluşur. Soğuyan hava sıkışarak, ağırlaşır. Ağırlaşan hava yer çekimi etkisiyle aşağıya doğru çöker. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı arttığı için yüksek basınç alanı oluşur. Ekvator yıl boyunca sıcak olduğu için sürekli olarak termik alçak basınç alanıdır. Kutuplar ise yıl boyunca soğuk olduğu için sürekli olarak termik yüksek basınç alanıdır.

Dinamik etkenler: Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dönüşü sonucunda rüzgârların yönlerinde sapmalar olur. Sapmalar sonucu hava kütleleri 30° enlemlerinde yoğunlaşarak alçalır ve bir yüksek basınç alanı, 60° enlemlerinde ise seyrelerek yükselir ve bir alçak basınç alanı oluşturur.

Hava basıncı ilk kez 1643 yılında Toriçelli Mercury tarafından cıvalı barometre ile ölçülmüştür. Standart hava basıncı 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde (0 metre) ve 15 °C sıcaklıkta 1 cm2′ye etki eden havanın basıncıdır. Standart hava basıncı 1 cm çapındaki cam tüp içerisindeki civanın 760 mm (76 cm) yükselmesidir (1 cm3 cıva 13.6 gr ağırlığında olduğuna göre 76 cm3 civa x 1.6 = 1033.6 gr’dır). Diğer bir ifade ile standart hava basıncı 1 cm2′ lik yüzeye 1033,6 gr ağırlık yapmaktadır. Hava basıncı, daha sonraki yıllarda CGS (santimetre/gram/saniye) ölçü sisteminin kuvvet birimi olan din kullanılarak milibar (mb) olarak ölçülmeye başlanmıştır. Bu ölçüye göre standart hava basıncı 1013 mb kuvvettir (760 mm cıva sütunu = 1033,6 gr cıva ağırlığına o da eşittir 1013 mb kuvvete). Ancak bir yerin alçak basınç alanı mı yoksa yüksek basınç alanımı olduğunu belirlemek için o yerin ve çevresindeki alanların basınç değerlerine bakılır. Örneğin bulunduğumuz yerde basınç 850 mb, başka bir alanda 700 mb ise bulunduğumuz yer yüksek basınç (antisiklon), diğer alan ise alçak basınç (siklon)merkezidir. Basıncın dünya üzerinde dağılışını gösterebilmek için eş basınç eğrileri (izobar) yöntemi geliştirilmiştir. Eş basınç en eğrileri ile çizilen haritalara izobar haritaları adı verilir.
RÜZGAR NASIL OLUŞUR?

Hava kütleleri ısınmaya bağlı olarak yer değiştirirler. Soğuyarak ağırlaşan hava kütlesi yüksek basıncı, ısınarak yükselen hava kütlesi alçak basıncı oluşturur. Eğer bu iki basınç alanı birbirine yakın ise, yüksek basınç alanında ağırlaşan hava, alçak basınç alanında yükselen havanın boşalttığı yere doğru hızla hareket eder. Bu rüzgârdr. Rüzgârın hızı, basınç farkının az veya çok olmasına bağlıdır.
Rüzgârın oluşumunu ve yönünü etkileyen faktörler vardır. Bunlar; basınç merkezlerinin yeri, Dünya’nın kendi çevresindeki dönüşü ve yerşekillerinin doğrultusudur. Yüksek basınç merkezi güneyde, alçak basınç merkezi kuzeyde ise rüzgâr güney yönünden kuzeye doğru eser.

Dünya’nın kendi çevresinde batıdan doğuya doğru olan dönüşü nedeniyle rüzgârların yönlerinde sapmalar medyana gelir. Bu sapmayı oluşturan coriolis (koriyolis) gücüdür. Coriolis gücü nedeniyle, rüzgârlar Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğru saparlar. Alçak basınçlarda hava akımı çevreden merkeze, yüksek basınçlarda merkezden çevreye doğrudur. Dağların, boğazların ve vadilerin doğrultuları rüzgârların yönlerini etkiler. Özellikle yeryüzüne yakın esen rüzgârlar, bu tür yerşekillerinin uzanış doğrultusuna kanalize olurlar. Rüzgârlar taşıdıkları havanın özelliklerini gittikleri alanlara götürürler. Eğer rüzgâr sıcak bir alandan kaynaklanıyorsa ulaştıkları yere bu sıcaklığı taşır. Bu nedenle rüzgârlar estiği yerlerin hava sıcaklığını artırır ya da düşürür.

Bilgi Notu: Rüzgâr meydana getiren hava kütlesinin hareket hızına rüzgâr hızı denir. Bir rüzgânn hızı yüksek ve alçak basınç merkezleri arasındaki basınç farkına (basınç gradyanı) ve basınç merkezlerinin yakınlığına bağlıdır. Basınç farkı ne kadar çok ve mesafe ne kadar yakın olursa rüzgâr hızı artar. Basınç farkı ortadan kalkarsa rüzgâr da durur. Rüzgânn hızı anemometre denilen aletle ölçülür. Rüzgâr hızı saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/saat) olarak ifade edilir. Rüzgânn hızını hiç bir alet olmaksızın, cisimlere yaptığı etkilere bakarak saptayabiliriz. Bunun için Bofor (Beaufort) ölçeği geliştirilmiştir. Bu ölçek 0′dan başlayarak 12. basamağa kadardır. Örneğin, çizelgenin 4. basamağındaki rüzgâr denizde köpüklenme yapar. Karada tozlan ve kâğıtları havalandırır, küçük dallan sallar. Bir rüzgânn hangi yönden ne kadar süreyle ve kaç kez estiğini ifade edebilmek için rüzgânn esme sıklığı (frekansı) kavramı kullanılır. Rüzgâr frekansı gün, ay ve yıl olarak tespit edilir. Elde edilen veriler bir rüzgâr gülü diyagramı ile gösterilir.

Rüzgârlar; oluşumlarına ve sürekliliklerine göre üç ana gruba ayrılır :
1)Sürekli rüzgârlar: Yeryüzünde termik ve dinamik basınç merkezlerine bağlı
olarak oluşan, yıl içerisinde devamlı esen ve yönleri değişmeyen rüzgârlardır. Bunlar:

a)Alizeler: 30° kuzey ve güney enlemleri üzerinde oluşan dinamik yüksek basınç
merkezlerinden, Ekvator’da oluşan termik alçak basınç merkezine doğru esen
rüzgârlardır. Genel olarak kuru karakterlidirler. Alize rüzgârlarının üzerinde ters yönde
esen rüzgârlara ters alizeler veya üst alizeler adı verilir. Ters alizeler, kuzey ve güney
yönünden gelerek Ekvator’da buluşan alize rüzgârlarının karşılaşıp yükselerek tekrar
30° paralellerine yönelmeleri sonucu oluşur.

b)Batı rüzgârları: 30° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik
yüksek basınç merkezlerinden 60° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik
alçak basınç merkezlerine doğru eserler. Orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış
bırakırlar.

c)Kutup rüzgârları: Kutuplar üzerinde oluşan termik yüksek basınç
merkezlerinden 60° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik alçak basınç
merkezlerine doğru eser. Bu rüzgârlar soğuk alanlardan geldikleri için geçtiği alanların
sıcaklığını düşürürler. Kuru karakterli rüzgârlardır.

2)Devirli rüzgârlar: Kara ve denizlerin farklı ısınmalarına bağlı olarak oluşurlar.
Yaz mevsiminde denizlerden karalara, kış mevsiminde ise karalardan denizlere doğru
eserler. Bu rüzgârların en çok bilineni muson rüzgârlarıdır. Kış musonları kuru ve
soğuk karakterli rüzgârlardır. Yaz musonları okyanusların üzerinden geldiği için
nemlidir. Bu nedenle ulaştıkları kıyılara bol yağış bırakırlar .

A.YAZ MUSONU B.KIŞ MUSONU

MUSON RÜZGARLARI
A)Yaz Musonu:
Yazın karalar çabuk ısınır. Alçak basınç alanı ile kaplanır. Denizler de daha serin olduğu için yüksek basınç alanı durumundadır. Rüzgarlar böylece denizlerden karaya eser. Bu nedenle yaz musonu estiği karaya yağış bırakır.
B) Kış musonu:
Kışın karalar daha soğuk YB alanı, denizler serin AB alanı durumundadır. Bu nedenle rüzgarlar karadan denize doğru eser. (Endonezya, Japonya, Filipin ada.) Yağış bırakır.
Not: 6 ayda bir yön değiştirir.
3)Yerel rüzgârlar: Bu rüzgârlar günlük basınç farklılaşmaları sonucu oluşur.

a)Sıcak yerel rüzgârlar: Bu rüzgârlar Kuzey Yarım Küre’de genellikle güneyden
eserler. Akdeniz çevresinde etkili olan sıcak rüzgârlar sirikko, hamsin, sam, lodos ve
föndür.

Fön rüzgârı taşıdığı nemli hava kütlesini bir dağ yamacı boyunca yükselirken
bırakır, diğer tarafta kuru olarak geçer. Nemli iken yükseldikçe her 100 metrede 0,5° C
soğur. Fakat kuru iken aşağıya doğru indikçe her 100 metrede 1° C ısınır. Alp
Dağları’ndan inen bu sıcak rüzgâra İsviçreliler föhn adını vermişlerdir. Ülkemizde ise
bu rüzgar yaz mevsiminde, Batı Torosların İç Anadolu’ya bakan yamaçlarında, kış
mevsiminde ise Doğu Karadeniz Dağlarının kıyı kesimlerinde etkilidir.
b)Soğuk yerel rüzgârlar: Kış mevsiminde kuzey, kuzeybatı ve kuzeydoğudan
esen soğuk ve kuru rüzgârlardır. Akdeniz çevresinde etkili olan soğuk yerel rüzgârlar
karayel, poyraz, bora ve mistraldir.
Ekvator ve çevresinde basınç ve sıcaklık farklarının yüksek olmasından dolayı oluşan yerel rüzgârlar da vardır. Asya ve Avustralya’nın Büyük Okyanus kıyılarında oluşanlara tayfun (typhoon) denir. Atlas Okyanus ‘u ve Antil Adalarında oluşanlara Horikeyn (Hurrican), daha küçük çapta olanlarına hortum adı verilir. Bu rüzgârların hızı 300-500 km/saat’e ulaşabilir, can ve mal kayıplarına yol açabilir.

•Sirokko : Cezayir, Tunus, İspanya ve İtalya’da
•Hamsin : Mısır ve Libya’da
•Samyeli (Samum) : G.doğu Anadolu’da
•Lodos : Ülkemizde güneybatıdan eser.nemlidir.(Anadolu’da kışın soğuk, kuru)
•Kıble : Ülkemizde Güneyden esen sıcak rüzgarlardır.

c) Meltemler: Bu rüzgârlar, günlük sıcaklık farkları sonucu oluşurlar. Meltemler etki alanları dar olan ve sıcak mevsimlerde ortaya çıkan rüzgârlardır. Kıyılarda kara ve deniz arasında, dağlık alanlarda ise dağ ve vadi arasında ortaya çıkarlar. Ege kıyılarında bu rüzgâra imbat adı verilir.

Deniz meltemi:

Kara meltemi:

■ Deniz ve Kara Meltemleri : Gündüz karalar erken ısınır ve AB alanı olur, denizler geç ısınır ve daha serindir bu nedenle YB alanı durumundadırlar. Bu nedenle rüzgar denizden karaya doğrudur.Buna deniz meltemi denir. Gece bu durumun tam tersidir.Gece karalar erken soğur ve YB alanı olur, denizler geç soğur ve daha sıcaktır bu nedenler AB alanı durumundadırlar. Bu nedenle rüzgar karadan denize doğrudur.Buna kara meltemi denir.

■ Dağ ve Vadi Meltemleri : Gündüz dağ yamaçları erken ısınır ve AB alanı olur,vadiler geç ısınır ve daha serindir bu nedenler YB alanı durumundadırlar. Bu nedenle rüzgar vadiden dağ yamacına doğrudur.Buna vadi meltemi denir. Gece bu durumun tam tersidir.Gece dağ yamaçları erken soğur ve YB alanı olur, vadiler geç soğur ve daha sıcaktır bu nedenler AB alanı durumundadırlar. Bu nedenle rüzgar dağ yamacından vadiye doğrudur.Buna dağ meltemi denir.

Oluşumlarına Göre Basınçlar

Termik Basınçlar (0-90) - Isınma ve soğumayla (dünyanın şekl.) - Termik AB sıcak çekirdekli siklon - Termik YB soğuk çekirdekli antisiklon

Dinamik Basınçlar (30-60) - Dünyanın günlük hareketiyle - Dinamik YB ®sıcak çekirdekli antisiklon - Dinamik AB ®soğuk çekirdekli siklon

Basınç Alanlarının Özellikleri

Hava hareketi her zaman YB’dan AB’adoğrudur

ALÇAK BASINÇ

• Yükselici hava hareketi vardır.
• Hava hareketi çevreden merkeze doğrudur.
• Yıllık yağısı fazla olan yerler.
• Gökyüzü kapalı-bulutlu
• Yerin ısı kaybı azdır. Sıcaklık farkı az.
• Bitki örtüsü gürdür.

YÜKSEK BASINÇ

• Alçalıcı hava hareketi vardır.
• Hava hareketi merkezden çevreye doğrudur.
• En az yağışlı yerler
• Gök yüzü açık.
• Yerin ısı kaybı fazla. Sıcaklık farkı fazladır.
• Bitki örtüsü cılızdır.

Rüzgarın Hızını Etkileyen Faktörler

•Merkezler arasındaki basınç farklılığı ; basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı da artar.
•İki basınç merkezi arasındaki mesafe ; mesafe az ise rüzgar şiddetli eser.
•Yeryüzü şekilleri ve sürtünme ; rüzgarlar dağlar arasında, vadilerde ve boğazlarda hızlı eserler.
•Yeryüzünde yükseldikçe rüzgarın hızı artar.

Rüzgarın hızı arttıkça ;

1.Buharlaşma artar,
2.Toprak erozyonu artar,
3.Dalga yükseltisi artar,
4.Nisbi nem azalır.

Rüzgarın Sıcaklığı ve Nemliliği;
•Karadan esenler; Yazın sıcak, kurudur. (bağıl nemi düşüktür)
Kısın soğuk, kurudur.
•Denizden esenler; Yazın serin, nemlidir. (Bağıl nemi artırır)
Kışın ılık, nemlidir.
•Yüksek enlemlerden esenler; soğuk olur
•Alçak enlemlerden esenler; sıcak olur

Rüzgarın Yönü; Bulunduğumuz yere göre rüzgarın geldiği yöne rüzgar yönü denir.

•Rüzgarın Yönünü Etkileyen Faktörler;
1.Basınç merkezinin yeri
2.Dünyanın günlük hareketi
3.Yer şekillerinin uzanışı
4.Dünyanın yörünge hareketi

Tropikal Siklonlar :
1.Tayfun : Asya’da Hint ve Büyük Okyanus kıyılarında
2.Hurricane : Meksika Körfezi’nde
3.Tornade : Orta Amerika’da

TÜRKİYE’DE YEREL RÜZGARLAR

COĞRAFYA 9 DERS KİTABI
COĞRAFYA 9 DERS NOTLARI
COĞRAFYA 9.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI
COĞRAFYA 9.SINIF DERSİ ÖLÇME DEĞERLENDİRME VE TEST SORULARININ CEVAPLARI
COĞRAFYA 9.SINIF ÖDEVİ
COĞRAFYA LİSE 1.SINIF DERSİ ÖLÇME DEĞERLENDİRME VE TEST SORULARININ CEVAPLARI
COĞRAFYA LİSE 1.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI