3:Volkanizma

Yer’in derinliklerindeki kızgın hamur kıvamındaki magmanın yer kabuğu içindeki boşluklara sokulması ya da yeryüzüne çıkması faaliyetlerine volkanizma denir. Bu faaliyerlerden yeryüzü şekillenmesinde daha çok rol oynayan dış volkanizmadır.
Bu volkanizma sırasında magma yeryüzüne katı, sıvı, ve gaz olmak üzere çeşitli şekillerde çıkar. Sıvı hâlde akışkan çıkan malzemelere lâv, katı malzemelere ise genelde tüf adı verilir. Gaz hâlinde ise çoğunlukla su buharı çıkar. Bu maddelerin çıktığı sahalarda oluşan koniye benzer dağlara volkan konisi adı verilir. Volkan konilerinin tepesinde bulunan çukurluğa krater adı verilir. Koninin içindeki lâvların çıktığı ve magmayla bağlantılı olan bölüm ise baca olarak adlandırılır.

Volkan konilerinin şekli lâvların kimyasal özelliğine, akıcılığına ve içindeki gaz miktarına göre değişir. Çok akıcı olan lâvların oluşturduğu volkan konileri kalkan biçiminde, yayvan ve basık volkan konileri (Güneydoğu Anadolu’daki Karacadağ volkanı) oluşurken; lâvların daha katı olduğu püskürmeler sonucu oluşmuş volkan konileri (Büyük Ağrı, Nemrut, Erciyes) daha dik ve yüksek olur. Bu tür büyük volkan konilerinden çıkan lâvların içindeki gaz oranı da fazla olduğundan püskürme sırasında patlamalar fazla olur. Bu patlamalar sonucunda koninin üst kesiminin parçalanmasıyla kraterden daha büyük çukurlar oluşur. Bu çukurlara kaldera adı verilir. Nemrut dağının üzerindeki kaldera buna güzel bir örnektir.
Volkanik faaliyetlerin gaz patlaması şeklinde gerçekleştiği de olur. Bu şekildeki çıkışlar sonucu volkanik arazide koni yerine maar adı verilen patlama çukurları oluşur. Karapınar yöresindeki Meke ve Acıgöl maarları bunlara birer örnektir.

Dünyadaki Aktif Volkanlar Haritası

Dünya üzerinde volkanik faaliyetlerin yoğunlaştığı yerler genelde yeni oluşmuş (üçüncü zaman) genç kıvrım dağlarının uzandığı kuşaklar ve okyanus tabanlarıdır. Bunların başında Büyük okyanus çevresi gelir. Bu sahada birçok aktif volkanın bulunması nedeniyle bu bölgeye ateş çemberi adı da verilir. Ayrıca Akdeniz çevresi, Doğu Afrika graben hattı ve Atlas okyanusunun orta kesiminde de birçok aktif volkan vardır.
Volkanik sahalarda oluşmuş topraklar oldukça verimli topraklar olduklarından kalabalık nüfuslu alanlardır. Tarihin eski devirlerinde beri insanlar tehlikeli olduklarını bile bile bu sahalarda şehirler kurmuş ve yaşamlarını devam ettirmiştir.

Volkanik faaliyetlerle metalik madenlerin oluşumu arasında da doğrudan bir ilişki vardır. Birçok madenin kökeni magmadan çıkan maddelerdir.

Türkiye’de volkanik dağlar
Volkanik şekillerin yaygın olduğu Türkiye’de en dikkat çeken volkanik şekiller volkan konileridir. Bu volkanların tamamı sönmüş volkanlardır. Yani uzun zamandan beri faaliyet göstermemektedir. Bu volkanlardan en son sönmüş olan Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Nemrut dağıdır. Bu dağdaki volkanik faaliyetler 15. yy’a kadar devam etmiştir.
Türkiye’deki başlıca volkanik dağların çoğu Doğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde yer alır. Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki başlıca volkanik dağlar kuzeydoğu yönünden güneybatı yönüne doğru; Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut dağı şeklindedir. İç Anadolu’dakiler ise yine kuzeydoğu yönünden güneybatı yönüne doğru uzanan bir sıra hâlinde; Erciyes, Melendiz, Hasan dağı, Karacadağ ve Karadağ’dır.
Bu dağlardan başka Ege Bölgesi’nde Türkiye’nin en genç volkanları olan Kula volkanları yer alır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise Diyarbakır yakınlarındaki Karacadağ volkanı dikkat çeker.
Volkanik dağlardan başka volkanizmayla oluşmuş yer şekilleri de vardır. Hatay – Hassa, Nevşehir – Ürgüp ve Kars – Ardahan yörelerinde geniş bir alana yayılmış lâvların oluşturduğu tüf platoları dikkat çeker. Örneğin, Nevşehir – Ürgüp yöresindeki tüflerin sel suları tarafından aşındırılmasıyle peri bacaları ve kırgıbayır şekilleri oluşmuştur.