Akarsular

Akarsular ile İlgili Tanımlar

Akarsu:

en az bir mevsim, belli bir yatak boyunca uzun bir mesafe akan sulara akarsu denir. Akarsulara, nehir, ırmak, dere, çay, su ve öz gibi isimler verilir. Mesela: Fırat nehri, Kızılırmak, İkizdere, Arpaçay, Zamantı suyu, İğneli özü gibi. Akarsular yağmur, kar, buzul ve kaynak suları ile beslenirler.

Sel:

Sağanak yağışlar sonucu oluşan ve belli bir yatağa bağlı olmadan yamacı süpürürcesine akan sulara sel denir







Kaynak:

Akarsuyun doğduğu yere akarsuyun kaynağı denir








Ağız:

Akarsuyun denize veya göle döküldüğü yere akarsu ağzı denir.









Çığır: Akarsu yatağına çığır denir. Akarsu yatağının kaynağa yakın bölümüne yukarı çığır, ağza yakın bölümüne aşağı
çığır, kaynak ve ağız arası bölümüne orta çığır denir.
Akarsu yatağının en derin kısımlarını birleştiren eğriye talveg denir.
Yerli akarsu: Akım ve rejimi bulunduğu yerin iklimine uyan akarsulara yerli akarsu denir. Mesela Bakırçay ve Gediz akarsuları bulunduğu bölgede görülen Akdeniz iklimine bağlı olarak kış yağışları ile akımı artar. Yazın ise kuraklık nedeniyle neredeyse kuruyacak derecede akım azalması görülür.Genellikle kısa boylu akarsular yerli akarsu özelliği gösterir.
Yabancı akarsu: Akım ve rejimi bulunduğu yerin iklimine uyan akarsulardır. Mesela Nil nehri Mısır’da yabancı akarsu özelliği gösterir. Çünkü Mısır’da görülen çöl iklimi etkisiyle yatağında su bulunmaması gerekirken her mevsim bol miktarda su taşır. Bu durum Nil nehrinin başka iklim bölgelerinden beslenmesi ile ilgilidir. Genellikle uzun boylu akarsular yabancı akarsu özelliği gösterir.
Akarsu havzası: Akarsuyun kolları ile birlikte sularını toplayıp, boşalttığı sahadır. Bu alana akarsuyun beslenme alanı veya su toplama alanı denilmektedir. Akarsu bir sahadan topladığı suyu denize boşaltıyorsabu tür havzalara açık havza denir. Mesela Kızılırmak havzası böyledir. Akarsu beslendiği sahadan topladığı suları denize ulaştıramadan kuruyorsa veya bir gölde son buluyorsa bu tür havzalara kapalı havza denir. Van Gölü havzası Türkiye’nin en büyük kapalı havzasıdır.
· Aras – Kura Havzaları
· Van gölü
· Tuz gölü
· Tuzla gölü
· Develi
· Konya – Ereğli
· Ilgın gölü
· Seyfe gölü
· Göller yöresi vb.
Kapalı havza oluşumunda iklim özellikleri, yer şekilleri ve yer yapısı başlıca etmenlerdir. Dünyanın en büyük kapalı havzaları Orta Asya ve Kuzey Afrika'nın
içidir. Kapalı havza oluşumu Orta Asya'da yer şekillerine, Kuzey Afrika'da kuraklığa bağlı olarak meydana gelmiştir. Türkiye'de kapalı havzaların oluşumunda en önemli etken yer şekilleridir.
Areik (Akışsız) Havza: Akarsuyu bulunmayan veya sadece sağanak yağışlar sırasında sellerin görüldüğü suları denize ulaşmayan kurak bölgelerdir. Böyle sahalarda akarsu beslenmesi zayıftır. Sular denize ulaştıracak sürekli bir eğim de yoktur. Fakat akışlı bölgeler ile akışsız bölgelerin sınırı kesin ve sabit değildir.

Su bölümü çizgisi:

Bir akarsuyun havzasını çevresindeki diğer akarsuların havzasından ayıran sınırdır. Dağların dorukları ve sırt bölgelerinden geçer.







Taban seviyesi: Akarsu derine aşındırmasının son sınırıdır. Deniz seviyesi akarsular için genel taban seviyesidir. Çünkü akarsular denize ulaştıktan sonra yatak eğimi ortadan kalktığı için derine aşındırma yapamaz. Denize ulaşmayan akarsular için yerel ve geçici bir taban seviyesi söz konusudur. Kapalı havza tabanındaki göller yerel taban seviyesi oluşturur.

Denge profili:

Akarsu aşındırmasının son döneminde yer şekillerinin düzleştirilmesi sonucu kaynaktan ağza doğru az eğimli bir yatak profili oluşur. Akarsuyun ancak akabildiği bu az eğimli yatak profiline denge profili denir. Denge profiline ulaşmış akarsuda derine aşındırma yerini yana aşındırma ve biriktirmeye bırakır. Denge profili yaşlı arazilerdeki akarsularda veya akarsuların ağız kısımlarında görülebilir. Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun yatağı üzerinde eğim kırıkları, dev kazanları ve şelaleler gibi yer şekilleri yoktur.Bu nedenle akarsu taşımacılığına uygundur. Fakat hidroelektrik potansiyelleri azdır. Denge profiline ulaşmamış akarsular üzerinde ise ulaşım yapılamaz fakat elektrik üretimine ve baraj yapımına elverişlidir. Batı Avrupa’daki akarsuların çoğu denge profiline ulaşmıştır. Türkiye arazisi ise yakın bir jeolojik geçmişte oluştuğu için akarsular denge profiline ulaşmamıştır. Bu nedenle baraj yapımına ve hidroelektrik üretime elverişlidir. Fakat Bartın çayının ağzındaki 7 km.lik bir alan dışında akarsu taşımacılığı yapılamaz.

Drenaj(Akarsu ağı):

Akarsuyun kollarıyla birlikte oluşturduğu akım şebekesine akarsu ağı denir. Akarsu ağı, akarsuyun havzasındaki eğim durumu, taşların cinsi ve tabakaların duruşuna göre farklı şekillerde olabilir. Ülkemizde ağaç dalları şeklindeki dantritik akarsu ağı yaygındır

Akarsu Debisi (Akım)

Akarsu yatağının herhangi bir kesitinden 1 sn.de geçen su miktarına akarsuyun debisi (akarsuyun akımı) denir. Akarsu akımı m3/sn olarak söylenir. Akarsuyun akım miktarı şu faktörlere bağlı olarak değişir:
· Havzaya düşen yağış miktarı
· Havzanın genişliği
· Beslendiği kaynaklar
· Buharlaşma
· Yatağın geçirimliliği
· Bitki örtüsü
· Yatak eğimi
· Göller
· İnsan

Hızı
Akarsu yatağının herhangi bir kesitinde 1 sn.de aldığı yola akarsu hızı denir.Akarsu hızı mulvinometre ile ölçülür. Akarsu hızı yatağının her yerinde aynı değildir.Yatağın üst orta kısmında hız en fazladır. Dibe kenarlara doğru hız azalır. Akarsu hızı şu faktörlere bağlı olarak değişir:
Akarsuyun yatak eğimi
Akarsu debisi
Yatak derinliği
Yatak genişliği
Sürtünme
Bitki örtüsü
Akarsu Rejimi
Akarsuyun akımında yıl içinde meydana gelen değişmelerdir.
Akımı yıl içinde fazla değişmeyen ve yatağında daima su bulunan akarsulara rejimi düzenli akarsular denir. Mesela Ekvatoral iklim bölgesindeki Amazon ve Kongo nehirleri ile Ilıman okyanus iklimi bölgesinde yer alan Batı Avrupa akarsuları gibi.
Yılın bir döneminde yatağında su bulundururken bir dönem ise kuruyacak hale gelen veya kuruyan akarsulara rejimi düzensiz akarsular denir. Mesela Akdeniz iklimi bölgesinde yer alan Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes akarsuları kışın yağan yağmurlarla kabarırken yazın sulama ve içme amacıyla yataklarından çok su çekilmesi ve şiddetli kuraklık sonucu kuruyacak hale gelir hatta bazen de kurur. Bu nedenle rejimleri düzensizdir.
Akarsuyun rejimine etki eden faktörler şunlardır:
· Yağış rejimi
· Yağış şekli
· Havza genişliği
· Beslendiği kaynaklar
· Bitki örtüsü
· Sıcaklık rejimi
· İnsanlar
Akarsular rejimlerine göre şu şekilde sınıflandırılır:
Sürekli akarsular
Periyodik akarsular
Sel rejimli akarsular
Yağmur rejimli akarsular
Kaynak suları ile beslenen akarsular
Kar ve buz suları ile beslenen akarsular