GÜNEŞ SİSTEMİ VE GÜNEŞ SİSTEMİNDE YERALAN GEZEGENLER

GÜNEŞ SİSTEMİ

Daha önceki bölümlerde, gökyüzünü, dünyadan (öncelikle de ülkemizden) görebildiğimiz şekliyle sadece yıldız ve takımyıldızları ile göz önünde bulundurduk. Bu ve takibeden bölümlerde ise Güneş Sistemimizi ele alacağız. Bunu yaparken şimdiye dek edinilmiş bilgiler ışığında sistemde mevcut cisimlerin hepsine olabildiğince değineceğiz.

Ön Bilgi

Güneş sistemi; güneş, dokuz gezegen, bu gezegenlere ait yaklaşık doksan tane uydu, cok sayıda kuyruklu yıldız ve asteroid, ve madde içeren gezegenler arası ortamdan oluşmuştur. Ayrıca yeni keşfedilmiş ancak resmen isimlendirilmemiş pek çok uydu da içermektedir.

Sistemin iç bölgesi, Güneş, Merkür, Venüs, Dünya ve Mars gezegenlerini, dış bölgesi ise Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Pluto gezegenlerini içerir.

Gezegenlerin yörüngeleri, merkezlerinden birinde güneşin olduğu bir elips şeklindedir. Merkür ve Pluto'nun yörüngeleri nerede ise bir çember şeklindedir. Gezegenlerin yörüngeleri, dünya yörüngesi ile aşağı yukarı aynı düzlemdedir ve bu düzleme ekliptik adı verilir. Ekliptik düzlemle güneş ekvatoru arasında 7 derecelik bir fark vardır. (dünyanın ekseninin, ya da ekvator düzleminin ekliptikle yaptığı 23.5 derecelik açıyı hatırlayın). Yörüngesi ekliptikten en çok sapan gezegen (17 derece ile) Pluto'dur. Sistemin dışından (Güneşin kuzey kutbu doğrultusunda uzak bir noktadan) bakıldığında, bütün gezegenler güneş etrafında aynı yönde (saatin aksi yönünde) dönerler. Kendi eksenlerindeki dönüşleri de Venüs, Uranüs ve Pluto dışında aynı yöndedir.

Temsili şekilde gezegenlerin büyüklükleri gerçekle doğru orantılıdır. Resimde gezegenlerin uyduları gösterilmemiştir, oysa ki, Pluto ve Merkür'den büyük birkaç uydu vardır.

Güneş sistemindeki büyüklük ve mesafeleri daha iyi anlayabilmek için milyardabir (1/1.000.000.000) ölçekte bir modelini inşa etsek. Ortadaki Güneş 1.5 metre çapında, Dünya Güneşten yaklaşık 150 metre uzakta ve 1.3 cm çapında (bir üzüm tanesi büyüklüğünde) görünür ve ay dünyadan 30 cm uzakta olurdu. Jüpiter 15 cm çapında (küçük bir kavun ebadında) ve güneşten yaklaşık 750 m. uzakta, Satürn bir portakal kadar ve güneşten 1.5 km kadar uzakta, Uranüs ve Neptün birer limon kadar, 3 ve 4.5 km kadar uzakta ve en yakın yıldız 40.000 km kadar uzakta olurdu.

Sınıflama

Güneş sistemindeki cisimlerin sınıflandırılması, sistemin şimdiye dek anlatılanlardan çok daha karmaşık bir yapı olmasından dolayı pek de kolay değildir. Klasik olarak, Gezegenler (Güneş çevresinde yörüngesi olan büyük kütleli cisimler) , Uydular (gezegenlerin çevresindeki yörüngelerinde hareket eden değişik büyüklükteki cisimler),Asteroidler (büyüklükleri birkaç yüz km den birkaç metreye kadar değişen, güneş etrafında yörüngeleri olan, yoğunlukları yüksek küçük cisimler), Kuyruklu yıldızlar (güneş çevresinde hayli eksantrik yörüngeleri olan buzumsu kütleler). Ancak güneş sistemi bu sınıflama ile tanımlanamıyacak kadar karmaşıktır.

• Plutodan büyük pek çok uydu ve Merkürden büyük iki uydu vardır.
• Muhtemelen daha önce asteroid olan ve gezeglerden birinin çekimine kapılarak gezegen çevresinde yörüngeye girmiş pek çok uydu vardır.
• Kupier kuşağı cisimleri ve Chiron gibi cisimler bu sınıflamada kendilerine yer bulamazlar.
• Dünya/Ay ve çoğunlukla Pluto/Charon sistemleri çift gezegenler olarak da değerlendirilirler.

Gezegenler değişik şekillerde sınıflandırılırlar:

Yapılarına göre:

1. Terrestrial (Dünya benzeri, kayalık) gezegenler:

   Merkür, Venüs, Dünya ve Mars (Bu sınıftaki gezegenler büyük oranda kaya ve metallerden oluşmuşlardır, nispeten yüksek yoğunluktadırlar. Rotasyonları yavaştır. Halkaları yoktur. Hiç ya da az sayıda uyduya sahiptirler.
2. Jovian (Jupiter benzeri, gazlardan oluşmuş) gezegenler:

   Jupiter,Satürn, Uranüs, Neptün (Bu sınıftaki gezegenler büyük oranda hidrojen ve helyumdan oluşmuşlardır. yoğunlukları düşüktür, rotasyonları hızlı, derin atmosferlere, halkalara ve çok sayıda uyduya sahiptirler)
3. Pluto (Çapları 13.000 km'den küçük olanlar)

Büyüklüklerine göre

1. Büyük gezegenler :

   Jupiter, Satürn, Uranüs, Neptün (Çapları 48.000 km'den büyük olanlar)

Merkür ve Pluto bazen (lesser) minik gezegenler olarak da sınıflandırılırlar, Büyük gezegenler de genelde gaz devleri olarak anılırlar.

Güneşe olan uzaklıklarına göre:

1. İç Gezegenler:

   Merkür, Venüs, Dünya ve Mars
2. Dış gezegenler:

   Jupiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Pluto

Mars ve Jupiter arasındaki Asteroid kuşağı iki sınıf arasındaki sınırı oluşturur.

Dünyaya bağıl pozisyonuna göre:

1. Alçak (Inferior) gezegenler:

   Merkür ve Venüs
2. Dünya
3. Yüksek(Superior) gezegenler:

   Mars, Jupiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Pluto

Tarihsel olarak

1. Klasik Gezegenler:

   Merkür, Venüs, Mars, Jupiter, Satürn (Tarih öncesi çağlardan beri bilinen, çıplak gözle görülebilen gezegenler)
2. Modern Gezegenler:

   Uranüs, neptün, Pluto (Modern çağlarda keşfedilmiş, optik aletler kullanmadan görülmesi mümkün olmayan gezegenler)
3. Dünya

Gezegenlerin kendi çevrelerinde dönüş eksenleri ekliptikle değişik açılar yapar. Aşağıdaki temsili resim Eksen açılarını ve dönüş yönlerini göstermektedir.