DIŞ KUVVETLER HEYELAN, EROZYON, AKARSULAR, YER ALTI SULARI, DALGALAR, BUZULAR, RÜZGARLAR LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Dış kuvvetler enerjisini Güneş’ten alır. Yağış, akarsu, rüzgâr, buzul, dalga ve deniz akıntıları iç kuvvetlerin oluşturduğu yükseltileri aşındırarak çukurluklarda biriktirirler. Yani yeryüzünü düzleştirmeye çalışırlar .
DIŞ KUVVETLER Heyelan LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Özellikle ilkbahar mevsiminde yağmur yağışları nedeniyle dik yamaçlar kayarak aşağıya iner. Bu durum heyelân olarak adlandırılır. Eğimli yamaçlar, yağış, toprak yapısı, toprak tabakalarının uzanış yönü, bitki örtüsünden arazinin yoksun oluşu ve doğal afetler heyelanı arttıran başlıca sebeplerdir.
DIŞ KUVVETLER Erozyon LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Erozyon en geniş anlamıyla toprağın yağışlar, akarsu, rüzgâr ve buzul gibi dış kuvvetler tarafından süpürülerek taşınmasıdır. Erozyon milyonlarca yılda oluşan bereketli toprakların yok olmasına ve çölleşmeye neden olur .
DIŞ KUVVETLER Akarsular LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Yeryüzündeki sular güneş enerjisi ile buharlaşarak atmosfere yükselir ve oradan tekrar yağış olarak yeryüzüne döner. Yani sürekli bir çevrim içindedir. Yağmurlarla, kar ve buzul erimeleriyle ortaya çıkan, yeraltındaki kaynaklardan yeryüzüne ulaşan sular bir vadi içinde akarak akarsuları oluşturur. Akarsular yeryüzünün şekillenmesine etki eden en önemli dış kuvvettir.
Bilgi Notu: Akarsuyun akışa geçtiği yere kaynak, içinde aktığı oluğa yatak, göl veya denize ulaştığı kısma ağız denir. Akarsuların kollarıyla oluşturduğu sisteme akarsu ağı, akarsuyun suyunu topladığı alana havza adı verilir. Akarsu havzası suyunu denize ulaştır abiliy orsa açık havza, ulaştıramıyor s a kapalı havza olarak adlandırılır. Akarsuyun kaynak ve ağız arasındaki yükselti farkına akarsu profili denir.
Akarsuların Aşındırması Sonucu Oluşan Şekiller
Akarsular kaynağından ağız kısmına kadar bir doğal oluktan akar. Yerleştiği bu oluğu zamanla derine ve yana aşındırmaya başlar. Oluşan bu aşındırma şekillerine vadi adı verilir. Vadiler yerşekillerine, kayaların direncine, akarsuyun akış hızına ve aşındırma gücüne göre çeşitli şekiller alır. Bunlar; boğaz vadi (A), kanyon vadi (B), çentik vadi (C), geniş tabanlı vadi (D), yatık yamaçlı vadi (E)’dir.
Akarsular eğimin azaldığı yerlerde büklümler yaparak akmaya başlar. Akarsu vadisinde oluşan bu şekiller menderes olarak adlandırılır .
Akarsu yatağı farklı dirençteki tabakalardan oluşur. Buna bağlı olarak farklı seviyelerde aşınırlar ve basamak oluştururlar. Akarsuların çok yüksek olmayan basamaklardan düşerek aktığı yere çağlayan, bunların büyüklerine ise çavlan denir. Suların düştüğü yerde oluşturduğu çukurluğa dev kazanı adı verilir .
Peribacaları volkanik tüflerle örtülü arazilerde selinti sularının etkisiyle oluşur. Gevşek yapılı tüflerin arasındaki dirençli kayalar alt kısımlarında yer alan tüşü tabakanın aşınmasını engeller .
Kurak bölgelerde eğimli ve bitki örtüsünden yoksun araziler, sağanak yağmurlar nedeniyle oluşan yüzey akışlarıyla binlerce küçük vadi ve sırtlara ayrılır. Kötü görünüşlü bu arazilere kırgıbayır (badlands) adı verilir.
Akarsu aşındırmasının son safhasında ortaya çıkan hafif dalgalı düzlüklere peneplen (yontukdüz) denir. Bir arazinin peneplen olabilmesi için milyonlarca yıl geçmesi gerekir .
Önceleri aşınarak peneplen olan araziler, milyonlarca yıl önce bazı karaların toptan yükselmesi sonucu yüksekte kalmıştır. Akarsular tarafından derince yarılmış bu yüksek düzlüklere plâto adı verilir .
Akarsuların Biriktirmesi Sonucu Oluşan Şekiller LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Akarsular sürükledikleri materyalleri eğimin azaldığı yerlerde taşıyamaz hâle gelirler. Bu nedenle yükün bir bölümünü az eğimli alanlara biriktirirler. Bunun sonucu olarak çukur olan yerlerde alüvyal malzemeler birikerek ova dediğimiz düz ve düze yakın yeryüzü şekillerini oluştururlar .
Akarsuların taşıdıkları alüvyonları göl veya denize ulaştıkları yerlerde biriktirmeleri sonucu kıyı ovaları oluşur. Kıyı ovaları zamanla gelişerek üçgene benzemeye başlar. Bu nedenle bu ovalara delta ovası da denir. Dünya’nın en uzun nehri olan Nil’in Akdeniz’e döküldüğü ağız kısmında çok büyük bir delta ovası oluşmuştur .
Dağ yamacından inen yüzey suları taşıdıkları materyalleri dağ eteğinde biriktirmesi sonucu oluşan şekle birikinti konisi adı verilir.
DIŞ KUVVETLER Yer Altı Suları LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Yeryüzüne yağmur ve kar olarak düşen yağışın bir bölümü toprağa sızarak yer altı sularını oluşturur. Yer altı suları kalker (kireçtaşı), jips (alçıtaşı), kaya tuzu ve tebeşir taşlarından oluşan karstik yapıları kolaylıkla çözündürerek bünyelerine katar. Bu nedenle karstik arazilerde yer altı suları çeşitli aşınım ve birikim şekilleri oluşturur.
Karstik Aşındırma Şekilleri LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Sular tarafından çözünen kalker tabakasının üzerinde aşınma sonucu lapya denilen oluklar meydana gelir. Karstik şekillerin en küçüğü lapyadır. 1-2 cm’den 1-2 m’ye kadar genişlikleri ve uzunlukları olabilir.
Dolin, karstik plâto yüzeylerindeki erime çukurlarıdır. Komşu dolinlerin birleşmesiyle daha geniş çukurlar oluşur ki bu şekillere uvala adı verilir. Dolin ve uvalalar zamanla genişleyerek 1-2 km çapında polye adı verilen ovaları oluştururlar.
Yerin altına sızan sular karstik taşları kimyasal olarak çözündürerek mağara adı verilen boşluklar oluştururlar .
Mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan çukurlara obruk adı verilir.
Karstik Biriktirme Şekilleri
Karstik sular yeryüzüne çıktığında havayla temasa geçer ve içerdiği kalker çökelerek dağ yamaçlarında basamak şeklinde beyaz bir örtü oluşturur. Bu yapıya traverten adı verilir. Bu şekillere en güzel örnek Pamukkale (Denizli) travertenleridir .
Kireçli sular, mağara tavanından yavaş yavaş sızarken içindeki kirecin bir kısmı çökelir ve sarkıtları oluşturur. Suyun damladığı yerde kalan kirecin birikmesiyle de dikitler meydana gelir. Sarkıt ve dikitler zamanla birleşerek sütun biçimini alır.
DIŞ KUVVETLER Buzullar LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Kutup bölgeleri ve çok yüksek olan dağların dorukları sürekli karlarla kaplıdır. Erimeyen bu kar örtüsü kalıcı kar (toktağan kar) olarak adlandırılır. Kalıcı karlar zamanla üst üste birikerek buzulları oluşturur. Kalıcı kar sınırının yükseltisini sıcaklık belirler. Ekvatorda bu sınır 5500 m iken kutuplara gittikçe deniz seviyesine doğru iner.
Bilgi Notu: Çok çeşitli buzul tipi vardır. Dağ doruklarındaki çukurlarda yeni oluşmaya başlayan buzullara sirk buzulu (A), sirk buzullarının çukurlardan taşarak eğim yönünde akışa geçenlerine vadi buzulu (B), dağların tepesini külah gibi örtenlerine takke buzulu (C), kutup bölgelerinde olduğu gibi geniş bir alanı tümüyle kaplayan buzullara örtü buzulu adı verilir (D).
Kutuplarda deniz kıyısına sarkan buzullar asıl kütleden koparak yüzen buz dağlarını oluştururlar. Bunlara aysberg (iceberg) denir. Deniz yüzeylerinin donmasıyla oluşan buzullara ise bankiz adı verilir.
Buzulların Aşındırma Şekilleri LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Uzun yıllar boyunca biriken karlar buzula dönüşerek bir beslenme alanında birikirler. Zamanla beslenme alanından taşarak eğim doğrultusunda hareket ederler ve buzul vadilerini oluştururlar. Bu buzullara sirk buzulu denir. Sirklerden taşan buzullar eğim doğrultusunda aşağıya akarken buzul vadisi oluştururlar.
Vadileri kaplayan buzullar iklim değişikliğine bağlı olarak erirler. Oluşturdukları çukurluklarda sirk gölleri meydana gelir.
Buzullar eğimli yamaçlardan aşağıya doğru inerken kayaları törpüleyerek cilâlı yüzeyler oluştururlar.
Buzullar büyük çapta kayalara oval bir şekil verirse, bu şekillere hörgüç kaya adı verilir.
Buzulların Biriktirme Şekilleri
Buzullar eğim doğrultusunda hareket ederken vadinin taban ve yamacından irili ufaklı taş parçaları koparırlar. Bunlara moren adı verilir. Morenler buzul vadisinin aşağı kesimlerinde biriktirilir. Morenlerin buzul erimesi sonucu oluşan akarsular tarafından taşınması ve eğimin azaldığı yerlerde biriktirilmesiyle sander düzlükleri oluşur.
DIŞ KUVVETLER Rüzgârlar LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Rüzgâr yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru olan yatay hava hareketidir. Rüzgârlar geldikleri yerlerin hava şartlarını estikleri yere götürürler. Aşındırma güçleriyle yeryüzünün şekillenmesine de etkili olurlar.
Rüzgârların Aşındırma Şekilleri
Rüzgârlar kum tanelerin belli bir yüksekliğe kadar kaldırabilir ve taşıyabilir. Bu taneler, kayaların alt bölümlerine hızla çarparak buraları aşındırır ve matara benzeyen şekiller oluşturur. Bu şekillere mantar kaya ya da şeytan masası adı verilir.
Rüzgârlar blok hâlindeki kayaların gevşek kısımlarını sökerek kayadan ayırır. İrili ufaklı kovuklardan oluşan bu şekillere tafoni adı verilir.
Farklı dirençteki tabakalardan oluşan bölgelerde rüzgârlar gevşek kısımları alır. Sağlam olan kısımlar ayakta kalır. Bu şekillere şahit kayalar adı verilir.
Rüzgârların Biriktirme Şekilleri
Rüzgârlar etkili olduğu alanlarda, yerden havalandırdıkları kum ve toz boyutundaki malzemeyi hızlarının azaldığı yerlerde biriktirirler. Kum boyutundaki malzemelerin biriktiği alanlarda kumullar , toz boyutundaki malzemenin biriktiği alanlarda ise lös adı verilen topraklar oluşur.
Lösler mineral bakımından zengin oldukları için en verimli toprak gruplarındandır.
Çöllerde rüzgârlarla sürekli yer değiştiren hilal şeklindeki kum tepelerine barkan adı verilir.
DIŞ KUVVETLER Dalgalar ve Akıntılar LİSE COĞRAFYA 9.SINIF COĞRAFYA DERSİ KİTABI LİSE 1.SINIF
Yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan dış güçlerden biri de dalgalar ve akıntılardır. Dalgaların oluşmasında rüzgârlar etkiliyken, akıntılar sıcaklık ve yoğunluk farklarından oluşur.
Dalga ve Akıntıların Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri
Dalgalar, çarptıkları kıyıları aşındırarak şekillendirirler. Aşınan malzeme taşınarak denizin sığ kesimlerinde biriktirilir. Böylece dalga aşınım ve birikim şekilleri oluşur.
A. Aşındırma Şekilleri:
Dik kıyılara hızla çarpan dalgalar, kıyıların alt tarafını aşındırır. Oluşan bu şekillere falez veya yalıyar adı verilir.
Dalgaların etkili olduğu kıyılarda mağaralar, doğal köprüler ve kaya döküntüleri oluşur.
B. Biriktirme Şekilleri
Dalgaların kıyıları aşındırarak oluşturduğu düzlüklere aşınım platformu adı verilir.
Kumulların dalga ve akıntılarla denize doğru çıkıntı yapmasıyla kıyı oku ya da kıyı kordonu adı verilen şekiller oluşur.
Kıyı okları zamanla gelişerek deniz ile koyu birbirinden ayırır ve irili ufaklı göllerin oluşmasına yol açar. Bu göllere lagün veya kıyı set gölü adı verilir.
Bazen de kıyı okları kıyıya yakın bir adayı karaya bağlar. Bu tür oluşumlara tombolo adı verilir .
Kayıtlar
