İKLİMLERİN DİLİ - İKLİMLER - YERYÜZÜNDEKİ MAKROKLİMA ALANLARI LİSE 9.SINIF COĞRAFYA KİTABI LİSE 1.SINIF
Dünyanın şekli ve hareketleri, kara ve denizlerin dağılışı ayrıca yeryüzü şekilleri nedeniyle birçok iklim kuşağı oluşmuştur.
Ekvatoral İklim
Yıllık sıcaklık ortalaması 25 °C ‘un üstündedir. Yıllık ve günlük sıcaklık farkı en
az olan iklimdir (1 - 2 °C civarında). Bu durumun nedeni güneş ışınlarının bütün
yıl dike yakın açıyla düşmesi ve nemliliğin fazla olmasıdır.
Bu iklim Ekvator çevresinde, 0° ve 10° enlemleri arasında görülür. Ekvatoral
iklim, Amazon ve Kongo havzalarının büyük bir kesiminde, Gine Körfezi
kıyılarına yakın bölgelerde, Endonezya ve Malezya’da etkili olmaktadır.
Her mevsim düzenli yağış alır. Yağışlar oluşum bakımından konveksiyon
yağışlara örnektir. Yıllık yağış miktarı 2000 mm’ nin üzerindedir.
Yağışların fazla olması ve yüksek sıcaklık kimyasal çözülmeyi artırmıştır.
Topraklarınfazla yıkanmadan dolayı verimi düşüktür.
Bitki örtüsü bütün yıl yeşil kalabilen sık ve uzun boylu yağmur ormanlarıdır.
Tropikal İklim - YAZI YAĞIŞLI TROPİKAL İKLİM - SAVAN İKLİMİ
Bu iklimin etkisi 10°- 30° kuzey ve güney enlemlerde görülür. Tropikal iklim,
Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve
Bolivya gibi ülkelerde etkili olmaktadır.
Sıcaklık ortalaması bütün yıl 20 °C’ un üzerindedir. Bu iklim bölgesine güneş
ışınları yılda iki kez dik açıyla düşer.
Güneş ışınlarının dik geldiği yaz dönemi yağışlı, kışlar kuraktır. Yıllık yağış
miktarı 1000 - 1200 mm arasındadır.
Bitki örtüsü savan adı verilen otsu bitkilerden ve yer yer akasya ve baobap
ağaçlanndan oluşur. Savanlar uzun süre yeşil kalan, gür ve uzun boylu ot topluluklarıdır.
Savan bitki örtüsü içinde yeraltı sularının yüzeye çıktığı yerlerde ve akarsu
boylarında ağaç toplulukları görülür.
Muson İklimi
Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi bölgelerde
görülür. Bu alanlar Muson rüzgârlarının etkisi altındadır.
Yıllık ortalama sıcaklık 15 - 20 °C’ tur. Yıllık sıcaklık farkı 10 °C civarındadır.
Alçak enlemlerde sıcaklık yüksektir. Kuzeye doğru kışlar daha sert geçer.
Muson rüzgârlarının esme yönüne paralel olarak yazlar yağışlı, kışlar kurak
geçer. Yağışların % 85′i yaz aylarında düşer. Yıllık yağış miktarı ortalama 1000 -
1500 mm civarındadır. Kıyı bölgeleri ve dağların denize bakan yamaçlarında
yağış miktarı artar. Örneğin, Hindistan’ın kuzey doğusunda yer alan Çerapunçi
12000 mm yağış ile dünyanın en fazla yağış alan yeridir.
Kıyı kesimlerinde kışın yaprağını döken ormanlar, kuzeye doğru ise savanlar görülür.Muson ormanlarının tipik ağacı teak ağacıdır.
Akdeniz İklimi
Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler, Avustralya’nın güneybatısı, Güney Afrika
Cumhuriyetin’de Kap bölgesi, Şili’nin orta kesimleri ve Kuzey Amerika’da
Kaliforniya çevresinde etkilidir. Türkiye de genel olarak bu iklim kuşağının
etkisi altındadır.
Yıllık ortalama sıcaklık 18° C’ tur. En sıcak ay ortalaması 28 - 30° C, en soğuk
ay ortalaması 10° C kadardır.
Yıllık yağış miktarı yükseltiye göre değişir. Ortalama 600-1000 mm arasındadır.
Yaz ayları sıcak ve kurak, kış ayları yağışlıdır. Kıyı kesimlerde ılıman geçen
kışlar iç kesimlere doğru sertleşir. Kar yağışı ve don olayı çok ender görülür.
Kışın görülen yağışlar cephesel kökenlidir. Cephesel yağışlar en fazla bu ikimde
görülür.
Karakteristik bitki örtüsü, kızılcam ormanlarının tahrip edilmesiyle ortaya çıkan
makilerdir. Makiler, sürekli yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa
dayanabilen, çalımsı bodur ağaçlardır. Akdeniz ikliminde yağışın az çok yeterli
olduğu orta yükseklikteki yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar
(Kızılcam, sarıçam, karaçam ormanları gibi) yer alır.
Çöl İklimi
Dönenceler civarında kıt’a içlerinde etrafı dağlarla çevrili çukur alanlarda görülür.
Afrika’da Büyük Sahra, Ortadoğu’da Necef, Asya’da Gobi, Taklamakan,
Avustralya’da Gobon ve Gibson, Güney Afrika’da Kalahari ve Namib, Güney
Amerika’da Patagonya, Atacama yeryüzündeki başlıca çöl alanlarıdır.
Gece ile gündüz arasında sıcaklık farkları çok fazladır. Günlük sıcaklık farkının
50° C’ u bulduğu zamanlar olmaktadır. Çöllerdeki nem yetersizliği, günlük
sıcaklık farkının artmasına zemin hazırlamıştır.
Yağışlar yok denecek kadar azdır. Yıllık yağış miktarı genellikle 100 mm
civarındadır.
Doğal bitki örtüsü bazı kurakçıl otlar ve kaktüs gibi bitkileridir.
Orta Kuşak Okyanusal İklimi - KARADENİZ İKLİMİ
Genel olarak, 30° - 60° enlemleri arasında, karaların batı kıyılarında görülür.
Okyanusal iklim Batı Avrupa, Batı Kanada ve Güney Alaska kıyılarında, Güney
Şili, Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda’da etkili olmaktadır.
En sıcak ay ortalaması 25 °C, en soğuk ay ortalaması 5-6 °C’tur. Yıllık ortalama
sıcaklık ise 15 °C kadardır. Kıtaların batı kıyılarındaki sıcak su akıntıları ve nemli
batı rüzgârları iklimin oluşumunda önemli rol oynarlar. Yıllık sıcaklık farkları
10 - 15 °C’u geçmez. Her mevsim yağışlıdır. Nemlilik fazla olduğu için yıllık
yağış miktarı 1500 mm civarındadır. En fazla yağış sonbaharda, en az yağış ilk
baharda görülür. Yağış oluşumu yamaç yağışı şeklindedir.
Bitki örtüsü kışın yaprağını döken yayvan yapraklı ormanlardır. Ormanların
tahrip edildiği yerlerde gür çayırlar bulunur.
YAZI KURAK KARASAL İKLİM - STEP İKLİMİ - YARI KURAK KARASAL İKLİM - Ilıman Kuşak Karasal İklim
Step iklimi, bir geçiş iklimi özelliği gösterir. Üç gru ba ayrılır;
a. Tropikal Step İklimi: Savan ikliminden çöl ikli mine geçiş alanlarında görülür.
b. Subtropikal Step İklimi: Çöl ikliminden Akde niz iklimine geçiş alanlarında görülür.
c. Orta Kuşak Step İklimi: 30° - 50° önlemlerin deki çöller etrafında ve Akdeniz ikliminden karasal iklime geçiş alanlarında görülür.
Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlı geçer.Günlük ve mevsimlik sıcaklık farkları belirgindir.Step iklimlerinde yıllık sıcaklık farkı 15 - 30°C’dir. Yıllık yağış miktarı 300 - 500 mm’dir.
En yağışlı mevsim ilkbahardır.Don olayı sık görülür.Sıcak çöllerin kenarlarında görülen karasal iklimde yaz mevsimi kısa sürer.
UYARI : Ilıman karasal iklimde kış aylarındaki yağış azlığı, termik yüksek basıncın etkili olmasına bağlıdır. Yazın görülen yağışlar ise konveksiyoneldir.
Ilıman Kuşak Karasal İklimin Doğal Bitki Örtüsü;İlkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığı ile sararan kısa boylu otlardır. Bunlara step ya da bozkır denir. Steplere Kuzey Amerika’da preri, Güney Amerika’da pampa adı verilir. Yüksek yerlerde yer yer iğne yapraklı ağaçlar görülür.
Ilıman Kuşak Karasal İkliminin Görüldüğü Yerler;Kuzey ve Güney Amerika’nın iç kısımlarında,Anadolu’nun iç kısımlarında,ırak’ta,İran’da,Türkistan’da,Afrika’nın iç kısımlarında,Avustralya’nın iç kısımlarında görülür.
Orta Kuşak Karasal iklimi - SERT KARASAL İKLİM
Genel olarak, 30° ve 65° enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve kıt’aların doğu kıyılarında görülmektedir. Bu iklim tipi Sibirya, Kanada ve Doğu Avrupa’da geniş bir yayılış sahasına sahiptir. En soğuk ay ortalaması - 10 °C civarındadır. Bazı günler - 40 °C’a kadar sıcaklığın düştüğü de gözlenebilmektedir. Yıllık sıcaklık ortalaması 5° C’tur. En sıcak ay ortalaması 20 °C civarındadır. Kışlar çok soğuk geçer ve uzun sürer. Yazlar ise sıcaktır. Yıllık sıcaklık ortalaması 0 ile 10° C arasında değişir. Yıllık sıcaklık farkı 30° C’tur. Kar, ortalama 80-90 gün toprak üstünde kalır. Denizden uzaklaşıldıkça ve kutba doğru gidildikçe sıcaklıklar çok düşer. Dünyanın kışları en soğuk ve yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu bölgeleri bu iklim alanının denizlerden uzak ve daha kuzeyde olan iç kesimleri ile yüksek kesimlerdir.
Yıllık yağış miktarı 500 - 600 mm dolayındadır. En fazla yağış yazın, en az yağış kışın düşer. Kış yağışları daha çok kar şeklindedir.
Doğal bitki örtüsü iğne yapraklı ormanlardır. Yağışın azaldığı kesimlerde de bozkırlar (step) görülür. Sibirya ve Kanada’da iğne yapraklı ormanlara tayga ormanları adı verilir. Kıyıya yakın olan daha ılıman kesimlerde yayvan ve iğne yapraklı ormanlar yaygındır. Kışların çok soğuk geçtiği iç ve yüksek kesimlerde soğuğa dayanıklı iğne yapraklılar geniş alan kaplar.
Tundra iklimi
İskandinavya Yarımadasıyla, Kanada’nın kuzeyinde, Sibirya ve Grönland
Adası’nın kıyı kesimlerinde görülür.
En sıcak ay ortalaması 10° C’u geçmez. Kışın sıcaklık - 30, - 40° C’lara kadar iner.
Toprak yılın büyük bir kesiminde donmuş hâldedir. Kışlar çok soğuktur. Sadece
yazın sıcaklığın artması ile toprağın üst kısmındaki buzlar erir ve bataklıklar oluşur.
Yıllık yağış miktarı 200 - 250 mm civarındadır.
Bitki örtüsü; düşük sıcaklıklara uyum sağlamış yosun, ot ve cılız çalılıklardan
oluşan tundra bitki örtüsüdür.
Kutup iklimi
Dünyanın sürekli olarak karlar ve buzlarla kaplı olan kutup bölgelerinde görülen
iklim tipidir. Kuzey Kutbu çevresinde Grönland Adası’nın iç kısımlarında ve
Antarktika’da etkilidir.
Sıcaklık ortalaması bütün yıl boyunca 0° C’un altındadır. Sıcaklık, çoğu zaman
- 40° C’a hatta daha altına iner. Yıllık sıcaklık farkı 30° C dolaylarındadır.
Güneşlenme süresi çok uzun olmasına rağmen sıcaklık yükselemez. Çünkü güneş
ışınları yıl boyunca bu bölgelere eğik açılarla gelir.
Sıcaklık düşük olduğundan buharlaşma ve nem azdır. Bu nedenle yağışlar son
derece az ve her zaman kar şeklindedir. Yıllık ortalama yağış 200 mm
civarındadır. Bu özelliğinden dolayı kutup iklimine soğuk çöl iklimi de denir.
Zemin buzlarla kaplı olduğu için bitki örtüsü yoktur.
• Farklı iklim tiplerinin ortaya çıkmasında enlem en önemli etmendir.
• Bir ülkede değişik büyük iklim tiplerinin görülmesi enlem farkının fazla olması ile ilgilidir.
• Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipi Sert Karasal’dır.
• Ekvatoral iklimde hep yaz, kutup ikliminde ise hep kış mevsimi yaşanır.
• Yağış rejimi en düzenli olan iklim tipleri Ekvatoral ve Okyanus iklimleridir.
• Savan, Muson ve Sert karasal iklim tipleri en fazla yağışı yaz mevsiminde alırlar.
• Avrupa kıtasında çöl iklimi görülmez.
• Günlük sıcaklık farkı çöl ikliminde en fazladır.
• Akdeniz, Okyanus ve karasal iklim tiplerinde dört mevsim belirgin olarak yaşanır.
• Kutup, Çöl, Ekvatoral ve Tundra iklimleri yerleşmeye uygun değildir.
• Ekvatoral iklimde insanlar yerleşme için yüksek yerleri seçerler.
• Enlem farkı fazlalığı nedeniyle iklim çeşitliliğinin en fazla olduğu kıtalar Amerika ve Asya’dır.
• iklim koşulları açısından yerleşmeye en elverişli kıta Avrupa’dır.
• Dönencelerin geçmesi nedeniyle çöl ikliminin en yaygın olduğu kıta Afrika’dır.
• Akdeniz ikliminde kar yağışı ve donma olayı ender olarak görülür.
• Ekvatoral ve Muson, en fazla yağış alan iklim tipleridir.
• Bir bölgede görülen iklim özellikleri hakkında en doğru bilgiyi doğal bitki örtüsü verir.
– Doğal bitki örtüsü,
– Yetiştirilen tarım ürünleri
– Toprak türleri
– Akarsu rejimi
– Konut tipleri
bir bölgenin iklim tipi hakkında bilgi verir.
• iklim;
– Doğal bitki örtüsü
– Tarım etkinlikleri
– Toprak türleri
– Akarsu rejimleri
– Ekonomik faaliyetler
– Konut tipleri
– Nüfus dağılışı
– Hayvan dağılışı
– Giyim kuşam şekli üzerinde etkilidir.
• ispanya ve Fransa’da Akdeniz, Karasal ve Okyanus ikliml tiplerinin üçüde görülür.
• Farklı iki ülkede aynı tarım ürünlerinin yetiştirilebilmesi iklim tiplerinin benzerliğine kanıttır.
• Sert karasal iklim tipi, karaların az yer tutması nedeniyle Güney Yarımkürede pek etkili olmaz.
• Ekvatoral, Ilıman Okyanus ve Sert Karasal iklim tiplerinde ormancılık önemli bir ekonomik
faaliyettir.
• Çöl ve karasal iklim tiplerinde kerpiç evler, ekvatoral, savan, muson ve okyanus iklimlerinde
ise ahşap evler yaygındır.
• Kutuplara gidildikçe düşük sıcaklık nedeniyle tarım ürünlerinin yetiştirilemediği sınıra “tarı-
mın kutup sınırı” adı verilir. Bu sınır kara-deniz dağılışı ve akıntılara bağlı olarak sapmalar
gösterir.
• Tropikal karaların batı kıyılarındaki soğuk su akıntıları kıyılarda çölleşmeye neden olmuştur.
• Kuru tropikal hava kütlelerinin etkisi nedeniyle Akdeniz ülkeleri yazın yağış almaz.
• Kuraklık ve düşük sıcaklık insanların ekonomik etkinlik alanlarını sınırlar.
• Ağaç türlerinin yatay ve düşey yönde değişmesinin nedeni sıcaklık ve yağıştır.
İklimin İnsan ve Çevre Üzerindeki Etkileri
İnsanların yaşantısını, ekonomik etkinliklerini belirleyen en önemli etken iklimdir.
İklimin Doğal Bitki Örtüsüne Etkisi
Bir bölgede ormanın bulunması, alt ve üst sınırının belirlenmesi doğrudan iklimin kontrolü altındadır. Ormanın yataydaki (enleme bağlı) ve dikeydeki (yükseltiye bağlı) üst sınırını sıcaklık belirler. Yağış ise orman örtüsünün alt sınırını belirleyen önemli bir iklim elemanıdır. Ayrıca yağış miktarı ormanın yoğunluğu üzerinde etkindir. Bir yerde bitki örtüsündeki çeşitlilik de iklim elemanlarına bağlıdır.
İklimin Tarım Koşullarına Etkisi
Bir bölgenin sıcaklık ve nem koşulları tarım ürünlerini, sulamaya duyulan gereksinimi etkilemektedir.Yaz kuraklığının belirgin olduğu bir yerde sulamaya duyulan gereksinim fazladır. Buna kuraklık sınırı denir.
Tarımsal etkinlikleri sınırlandıran diğer bir etken de düşük sıcaklıktır.
Sıcaklık kutuplara doğru ve yükseklere çıkıldıkça düşer. Belli bir yerden sonra tarımsal etkinlik sona erer. Ancak, bazı ürünler düşük sıcaklığa daha dayanıklı olduğundan tarım alanları kutuplara daha yakındır.
UYARI : Tarımın yükselti sınırı, tropikal kuşakta 4000 m, Türkiye’de 2000 m civarındadır.
İklimin Toprak Oluşumuna Etkisi
Bir bölgedeki toprağın türü, oluşum süresi ve derinliği iklimle yakından ilişkilidir. Değişik iklim bölgelerindeki topraklar birbirinden farklıdır. Örneğin nemli bir bölgede yağışlar ve yüzey suları ile toprağın içindeki kireç ve mineraller yıkanır. Çöllerde ise yağış azlığı nedeniyle topraktaki yıkanma minimum düzeydedir.
İklimin Kara ve Deniz Sularına Etkisi
İklimin, karalardaki suların oluşumu ve özellikleri üzerinde önemli etkisi vardır. Akarsular, göller, yer altı suları ve kaynaklardan oluşan kara sularının fiziksel ve kimyasal özellikleri ile su potansiyelleri iklimle yakından ilişkilidir. İklim, akıntılar, denizlerin su sıcaklığı ve tuzluluk oranı üzerinde de etkilidir.
İklimin Yer şekillerine Etkisi
Bir bölgede etkili olan dış güçler (akarsular, buzullar, rüzgarlar) bölgenin iklim koşullarına bağlı olarak değişir.
Örneğin Türkiye’de akarsuların oluşturduğu yer şekilleri yaygınken, İsveç, Norveç gibi soğuk enlemlerdeki ülkelerde buzul şekilleri yaygın olarak görülmektedir.
İklimin Nüfus ve Yerleşmeler Üzerine Etkisi
Yeryüzünde nüfusun dağılışı büyük ölçüde iklimin kontrolü altındadır. Nüfusun yatay dağılışı incelendiğinde, nüfusun yoğun olduğu ülkelerin Orta Kuşak’ta toplandığı görülür. Buna karşın sıcak ve kurak çöller ile kutuplarda nüfus yok denecek kadar azdır. Yerleşmelerin dikey dağılışı ise yükseltiye ve denize olan uzaklığa bağlıdır. Ayrıca nüfusa bağlı olarak yerleşmelerin yoğunluğu ve büyüklüğü de iklimle ilişkilidir.
İklimin Konut Tiplerine Etkisi
Bir yerin iklim koşulları ile konut tipleri ve yapı malzemesi arasında yakın bir ilişki vardır. Örneğin kar yağışının etkin olduğu yerlerde evler dik çatı yapılırken, sıcak ve kurak iklim koşullarının etkin olduğu yerlerde kalın duvarlı, küçük pencereli ve düz çatılı yapılır. Kent yerleşmelerinde ise yapılaşma, iklim koşullarından bağımsızdır.
İklimin Turizme Etkisi
Yıl boyunca sıcaklık koşullarının uygun olduğu kıyı bölgeleri deniz turizminin geliştiği yerlerdir. Örneğin Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde deniz turizmi çok gelişmiştir.
Ayrıca yüksek dağlarda ve yüksek enlemlerdeki kar yağışına bağlı olarak yapılan kış turizmi de iklimin kontrolü altında gelişmiştir.
UYARI : İklim özellikleri benzer bölgelerde;
doğal bitki örtüsü,
tarımsal etkinlikler,
akarsu rejimleri,
konut tipleri ve yapı malzemesi,
turizm etkinlikleri,
insanların gereksinimleri (giyim beslenme) benzer özellikler gösterir.
İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ İLİŞKİSİ
Yukarıda da anlatıldığı gibi, iklim ile bitki topluluk ları arasında sıkı bir ilişki vardır. Kutup iklimi hari cinde diğer bütün iklimlerin kendine has karakteris tik bitki örtüsü vardır. Farklı bölgelerdeki benzer ik lim varlığını benzer tabii bitki örtüsü kanıtlar.
Bitki örtüleri yer şekillerinden dolayı, yeryüzünde aralıksız kuşaklar oluşturamazlar. Ancak, genel olarak Ekvator’dan kutuplara doğru, geniş yapraklı ormanlar, karışık ormanlar ve iğne yapraklı ormanlar, şeklinde kuşaklar meydana gelmiştir.
Sıcaklık ve nem, bitki hayatını doğrudan etkiler. Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık ve nem oranı azalır. Buna bağlı olarak bitki örtüsü de seyrekleşir. Belirti bir yükseklikten sonra cılızlaşır ve doğal olarak ortadan kalkar. Bir yamaca düşen yağış miktarı aynı ise, yükseldikçe bitki örtüsündeki değişme sıcaklık azalmasıyla ilgilidir. Ancak, sıcaklık şartları aynı ise, farklılaşma nem miktarının değişmesiyle ilgilidir.
Yükseklere çıkıldıkça bitki toplulukları, geniş yapraklı orman, karışık ormanlar, iğne yapraklı ormanlar ve dağ çayırları şeklinde kuşaklara ayrılır.
Dağların Güneş’e bakan yamaçlarında bitkilerin olgunlaşma süreleri daha kısadır. Ormanın ve ağa cın yetişme sınırı daha yüksektir.
Kayıtlar
