YER KABUĞUNU OLUŞTURAN KAYAÇLAR VE ÖZELLİKLERİ OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇLAR COĞRAFYA 10
Püskürük (magmatik) taşlar:
·Magmadan yükselen lavların farklı derinliklerde veya yüzeyde soğuması sonucu oluşur.
·Derinde soğuyanlara iç püskürük taşlar (ör:granit) yüzeyde soğuyanlara dış püskürük (ör: andezit, bazalt) taşlar denir.
-Tortul taşlar:
·Dış kuvvetlerin etkisiyle aşındırılıp taşınan maddeler yer kabuğun çukur yerlerinde birikerek taşlaşır. Bu şekilde oluşan
taşlara tortul taşlar denir.
-Kırıntılı (mekanik) tortullar:
·Kırıntılı tortullar içinde bulunan malzemenin boyutuna göre isim alırlar.
-Çakıl taşı, kum taşı, kil taşı, konglomera vb.
-Kimyasal tortullar:
·Suda çözülmüş halde taşınan malzemenin totullanması sonucu oluşan taşlardır.
- Kireç taşı (kalker), jips (alçı taşı), dolomit vb.
-Organik tortular:
·Bitki ve hayvan artıklarının tortulanması sonucu oluşan taşlardır.
- Taş kömürü, linyit, mercan, tebeşir vb.
-Başkalaşım (metomorfik) taşlar:
·Taşların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalmasıyla yapılarında ve dokularında meydana gelen değişim sonucu oluşurlar.
*Kalker - Mermer
*Granit - Gnays
*Kömür - Elmas
Kayaçlar – Mineraller
Yer kabuğu bilyonlarca yıl boyunca oluşmuş kayaç katmanları içerir.
Yüzeyde ki kayaçlar su, buz, rüzgar ve yer kabuğundaki hareketlerin etkisiyle sürekli olarak aşınıp biçimlenir. Üç tür kayaç vardır. Magmatik, tortul ve metomorfik bunların oluşumu ve yapısı bir yerin dış görünümünü belirler.
Kayaçlar, yakıt ve değerli minareller içermeleri, binalar için malzeme kaynağı olmaları nedeni ile ekonomik bir değer taşır.
Minareller:
Tüm kayaçlar değişik biçim, boyut ve renklerdeki minarel denilen maddelerden oluşur. Bunların çoğu karbon, demir ve silisyum gibi kimyasal elementlerin karışımından meydana gelir çoğu kayaçlar birkaç minarel içerir;
Örneğin granitte kuvars, feldispalt ve mika vardır.
Ergicin, kayacın soğuyup katılaşması yada minarel içeren sıvıların buharlaşmasıyla, düzenli geometrik mineral kristalleri oluşur.
Magmatik kayaçlar:
Magmatik kayaçlar, magmanın mantodan yükselerek soğuyup katılaşması sonucu oluşur. Magmanın, yanardağlarda olduğu gibi yer kabuğunun yüzeyinde
soğuyup katılaşmasıyla oluşan yer şekline ekstrusif yada volkanik; dayklar yada siller de olduğu gibi yer kabuğun içinde katılaşmasıyla oluşan yer şekli neyse
instrusif yada plütonik yer şekli denir. Zamanla üsteki kayacın erozyona uğramasıyla instrusif yer şekilleri yüzeye çıkar. Magmatik kayaç, magmanın
oluşmasıyla soğuyan birbiri içine geçmiş kristaller içerir. İri kristaller, magmanın yerin altında yavaş yavaş soğumasıyla oluşan granit türü kayaçlarda
bulunur. Magma hızla soğursa, obsidi yerde(doğal cam) olduğu gibi, geniş alanlar kaplayan derinlik kayaçları oluşur.
Tortul kayaçlar:
Tortullar, doğal süreçler sonucu biriken maddelerdir. Örneğin, bir kayacın su, rüzgar ve buzul aracılığıyla aşınması sonucu, parçacıkların (molozların)
taşınarak başka yerlerde birikmesiyle bir tortul katmanı oluşur.
Tortul kayaçlar tortulanma, yani tortuların çökelmesi sonucu oluşur. Tortul katmanlarının oluşumu alta ki katmanların basınç altında sıkışıp
kenetlenerek yavaş yavaş bir kayaç katmanına dönüşmesine dek sürer. Bu sürecin çoğu kez devam etmesiyle de üst üste bir çok kayaç katmanı ortaya çıkar. Oluşan
kayaç tipini tortulun niteliği belirler. Aşınıp taşınarak kumtaşı gibi başka bir kayaca dönüşen kayaç parçacıklarının yanı sıra, suyun buharlaşarak geride
bıraktığı(kaya tuzuna dönüşen) çökelti de tortul kayaçlar oluşturula bilir. Ayrıca tortul kayaç (kömür ve kireçtaşına dönüşen) bitki veya hayvan
kalıntılarından da oluşa bilir
Metomorfik kayaçlar:
Metomorfik kayaçlar, magmatik ya da tortul kayaçların ısı ya da basınç ya da Her ikisinin etkisiyle başkalaşması sonucu oluşur. Bu tür kayaçlar magmanın diğer kayaçların içine sokulması sırasında dar bir alanda oluşa bildiği gibi, dağların meydana gelişi sırasında geniş alanlar da oluşa bilirler. Seyl denilen bir kayacığın başkalaşmasıyla oluşan mermer bunun en güzel örnekleridir.
Kayaçların bileşimi:
Değişik kayaçlarda bulunan minerallerin tipi ve dizilişi kayaçlara,onların aşınma biçimlerini belirleyen kimi özellikler katar.
Kireçtaşı gibi geçirgen kayaçlarda su sızdıra bilen çatlaklar vardır.kum taşı gibi gözenekli kayaçları oluşturan parçacıkların arasında suyun girebileceği boşluklar vardır. Bunların ikisi de geçirimli kayaçlardır. Geçirimsiz kayaçlara su kolay kolay giremez.
KÜTLELER(KAYAÇLAR= TAŞLAR)
Yer kabuğunu oluşturan, çeşitli minarellerden ve organik maddelerden oluşan katı doğal maddelere taş (kayaç) denir. Minarel, belirli bir kimyasal
yapıya sahip olan ve yer kabuğunun asıl elemanı olan inorganik, doğal ve katı maddedir.(en yumuşağı talk, en serti ise elmastır). Aslında yerin üstünde ve içinde bulunan bütün taşların kökeni magmadır. Ancak bunların bir kısmı daha sonra bazı olaylar sonucu değişik özellikler kazanarak çeşitli isimler alır. Bu nedenle, oluşumları göz önüne alınarak taşlar üç grupta toplanır.
1-Tortul kütleler
2-Katılaşım kütleler
3-Başkalaşım kütleler
1- TORTUL KÜTLELER
Senklinaller de birikerek oluşan kayaçlardır.
Taşınmış (mekanik) tortul kütleler:
Dış kuvvetler tarafından antiklinallerden koparılan parçalar büyük çukurlara(senklinallere) taşınır. Burada büyük basınç altında kalarak katılaşır, yan basınçların etkisiyle kıvrılır ve yeryüzüne çıkarlar. Böylece mekanik tortullar oluşur. Kumtaşları, kil taşları, mil taşları ve konglomera tortullara örnektir.
Tortul tabakalarının özellikleri
·Fosilli olurlar
·Tabakalı yapıya sahip olurlar
·En geniş alanlara yayılmışlardır.
Organik tortul kütleler:
Denizlerde yaşayan kalkerli ve silisli kavkılara sahip küçük 1canlılar öldükten sonra deniz diplerinde yığılır, kalın tabakalar oluşturarak karılaşır, yan basınçların etkisiyle kıvrılarak su yüzüne çıkarlar. Mercan kayaları, bitüm, turba, linyit, taş kömürü ve tebeşir kayaları organik tortul kütlelerdir.
Kimyasal tortul kayaçlar:
Bünyelerinde erimiş halde kalsiyum karbonat taşıyan, karbondioksitli sular yer yüzüne çıktıklarında co ve caco kaya tabakası üzerinde çökelir. Böylece örneğin Pamukkale de gördüğümüz TRAVERTENLER oluşur. Yer altı mağaralarının tavanlarından sızan sular, sarkıt, dikit ve sütunları oluştururlar.
KATILAŞIM KÜTLELER
Dünyanın iç kısmında bulunan erimiş kızgın maddeler (magma) aslında sıvı oldukları halde büyük basınç altında kalarak katılaşmışlardır. Bir kırık civarında yeniden sıvı hale dönüşen bu maddeler yükselir ve yeryüzüne çıkarak katılaşırlar. Bunlara magmatik yada püskürük kütleler denir. Bu kayalar, tortul kütlelerde olduğu gibi bir tabakalaşma gösteremezler. Yeryüzüne yavaş yavaş çıkan magma geç soğuduğundan iri kristalidir. Bunlara derinlik kayaları denir. Yeryüzüne hızlı çıkan magma çabuk katılaşır. Bu bakımdan küçük kristalli olur. Yurdumuzda en çok rastlanan katılaşım, kütleler, granit, bazalt ve andezittir. Eğer volkanlar püsküren magma irili ufaklı katı parçaları halinde ise bunların birikmesiyle de volkanik tüfler meydana gelir. Ürgüp – Nevşehir çevresinde peri bacalarının oluştuğu yörelerde volkanik tüfler yaygın olarak görülür.
BAŞKALAŞIM KÜTLELER
İç basıncın arması sonucunda magma, bir kırık boyunca yükselir ve yer kabuğu üstündeki bir tortul kütle üzerinde yayılarak katılaşır. Ancak alta kalan tortul kütle magmanın büyük basıncı ve sıcaklığı altında erir, eski tabakalı özelliğini kaybeder ve yeniden katılaşır. Kristalli be damarlı bir yapı kazanır. Bu kütlelere metomorfik kütle denir. Mermer, gnays, şist başkalaşım kütlelerdir. Bunlar tabakalaşma göstermezler kristalli oluşları ile katılaşım kütlelere benzerler. Kalkerin başkalaşması ile mermer, granitin başkalaşması ile de gnays oluşur.
LİSE COĞRAFYA DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI
LİSE 1.SINIF COĞRAFYA 9.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI LİSE BİR COĞRAFYA ETKİNLİKLERİ DERS NOTLARI
LİSE 2.SINIF COĞRAFYA 10.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI LİSE İKİ COĞRAFYA ETKİNLİKLERİ DERS NOTLARI
LİSE 3.SINIF COĞRAFYA 11.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI LİSE ÜÇ COĞRAFYA ETKİNLİKLERİ DERS NOTLARI
LİSE 4.SINIF COĞRAFYA 12.SINIF DERSİ ETKİNLİKLERİNİN CEVAPLARI LİSE DÖRT COĞRAFYA ETKİNLİKLERİ DERS NOTLARI
Kayıtlar
